Сутегі газының сенсоры жоғары қысымды сутегі газына қатты тәуелді әртүрлі салалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Сутегі датчиктерінің жаңа түрі, қатты электролит, металл оксидінің жартылай өткізгіші және басқа түрлері сипатталған. Сутегіге арналған газ датчигі мақсатты газдың сипаттамаларына ие (химиялық белсенді, жақсы жылу өткізгіштік, тұтқырлығы төмен және т.б.), сондықтан ол басқа жанғыш газдармен салыстырғанда ең көп анықтау принципі бар сенсор болып табылады. Сондықтан практикалық қолдану деңгейінде немесе әзірленуде көптеген басқа сенсорлар бар. Қазіргі уақытта жоғары қысымды сутегі газының ағуы және сутегі газының көп мөлшерде ағуы бойынша эксперименттер жүргізілуде, олардың кейбіреулері көпшілікке түсінікті. Сутегі газын анықтаудың бірнеше әдістері бар, бірақ соңғы жылдары айтарлықтай технологиялық жетістіктерге қол жеткізген инфрақызыл әдісті қолдану мүмкін емес, өйткені сутегі метаннан айырмашылығы моноатомды газ болып саналады. Қауіпсіздік мақсатында практикалық қолдануға енгізілген сутегі датчиктерінің үш түрі бар: олар каталитикалық жану, жартылай өткізгіш түрі және газ жылу өткізгіш түрі. Жартылай өткізгіш датчиктердің бірнеше түрі бар, бірақ мұнда біз ыстық сымды жартылай өткізгіш датчиктерді талдаймыз. Атап айтқанда, ол кең концентрация диапазоны бар жоғары реакцияға және сол сияқтыларға тән.

Мақалада ауа сапасын бақылаудың зияткерлік жүйесін құру үшін Заттар интернеті (IoT) технологияларын және машиналық оқыту (МО) алгоритмдерін интеграциялау перспективалары қарастырылады. Қоса алғанда, бірыңғай IoT-архитектураға және деректерді талдау конвейеріне біріктірілген пациенттің физиологиялық көрсеткіштерін мониторингтеу модулі (HR, HRV метрикалары – SDNN, RMSSD, LF/HF, тыныс алу жиілігі, SpO₂, артериялық қысым – АҚ) сипатталады. Медициналық және орта факторлары сигналдарын ағынды түрде агрегаттайтын, ерте ескерту ережелері бар және ауа параметрлері мен пациенттің жай-күйін бірлесіп түсіндіру сценарийі бар прототип ұсынылады. Негізгі назар IoT-сенсорларды қолдануға, деректерді нақты уақыт режимінде өңдеу әдістеріне және Random Forest, Gradient Boosting Machines мен Long ShortTerm Memory (LSTM) секілді МО-дың гибридті модельдері арқылы ауа ластануын болжауға аударылады. Полианилин, графен және көміртекті нанотүтікшелер сияқты наноматериалдарды қолдану арқылы сенсорлардың сезімталдығы мен сенімділігін арттырудың маңыздылығы атап өтіледі. Деректерді қорғаудың, энергоүнемділіктің және масштабталатын IoT-жүйелердің орнықтылығының маңыздылығы, сондай-ақ олардың экологиялық тәуекелдерді азайтудағы және «ақылды қалалар» тұжырымдамасын қолдаудағы рөлі айқындалады. Мұндай жүйелерді қалалық инфрақұрылымға интеграциялау жолдары, соның ішінде деректер талдауын және визуализацияны автоматтандыруға арналған шешімдер қарастырылады. Сондай-ақ экологиялық бақылау деңгейін арттыру мақсатында зияткерлік мониторинг жүйелерін өнеркәсіптік және тұрғын инфрақұрылымға енгізу перспективалары талқыланады. Ластану деңгейіне әсер ететін маусымдық және климаттық өзгерістерді ескеретін болжау модельдерін әзірлеуге ерекше көңіл бөлінеді. Қалалардың тұрақты дамуы мәселелерін шешу үшін IoT, нанотехнология және машиналық оқыту салаларындағы жетістіктерді біріктіретін пәнаралық көзқарастың маңыздылығы атап өтіледі. Ұсынылған нәтижелер ауа ластануын бақылау, халықтың денсаулығын жақсарту, қоршаған ортаны қорғау және тұрақты урбанистік дамуды ынталандыру үшін аталған тәсілдің жоғары тиімділігі мен практикалық қолданбалығын көрсетеді.

Қазіргі әлемде әртүрлі маңызды қосымшаларда қолданылатын төмен орбиталық ұшу аппараттары (ТОҰА) үшін қауіпсіз және жоғары жылдамдықты деректерді беруді қамтамасыз ету басты міндетке айналады. Бұл зерттеудің мақсаты-жылдамдық пен жаңа кибершабуылдарға, соның ішінде кванттық шабуылдарға осалдықтарды жеңе отырып, nol үшін қолданыстағы шифрлау әдістерін өзгерту. Негізгі идея – оңтайландырылған ChaCha20 жеңіл ағынды шифрын BB84 кванттық кілттерді бөлу протоколымен біріктіретін гибридті тәсілді әзірлеу. Бұл кванттық шабуылдарға қол сұғылмайтын жоғары шифрлау жылдамдығын және негізгі алмасудың ақпараттықтеориялық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Зерттеу әдістемесі қолданыстағы криптографиялық шешімдерді талдауды, ұсынылған гибридті алгоритмнің өнімділігін модельдеуді, сондай-ақ жүйенің сенімділігін арттыру үшін машиналық оқытуға негізделген ауытқуларды анықтау механизмдерін (LSTM) біріктіруді қамтиды. Негізгі нәтижелер ұсынылған әдіс өткізу қабілеттілігін айтарлықтай жақсартатынын, қазіргі және болашақ қауіптерге төзімділікті қамтамасыз ете отырып, дәстүрлі тәсілдермен салыстырғанда кідірістер мен қуат тұтынуды азайтатынын көрсетеді. Жұмыстың құндылығы аэроғарыш саласы үшін посткванттық криптографияны дамытуға үлес қосу және қоршаған ортаны бақылау, дәл егіншілік және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін тікелей практикалық маңызы бар қауіпсіз және тиімді ТОҰА байланыс жүйелерін дамыту үшін негіз құру болып табылады.

Мақалада Қазақстан Республикасында криптографиялық контроллерді құру мақсатында интегралды микросхемалар өндірісінің заманауи әдістері зерттеледі. Жұмыста жартылай өткізгіштер өнеркәсібіндегі әлемдік тенденциялар, интегралдық микросхемалар өндірісінің технологиялық ерекшеліктері мен экономикалық аспектілері талданады, сондай-ақ қауіпсіздік техникасын дамыту үшін Қазақстанда жартылай өткізгіш өнеркәсібінің даму бағыттары айқындалады. Зерттеу әдістемесі дамыған, орта және алдыңғы қатарлы интеграциялық және өнімділік мүмкіндіктері бар елдерде жүзеге асырылатын әртүрлі технологиялық процестерді, жоспарларды және жобаларды салыстыруға негізделген заманауи интегралды схемаларды жобалау және өндіру әдістерін талдауды қамтиды. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, жеке интегралды схемалар өндірісінің базасы жоқ Қазақстан Республикасы үшін оңтайлы тәсіл ел ішінде дизайнмен және үшінші тарап құю зауыттарында өндірілетін фабельсіз модельді әзірлеу болып табылады. Бұл жетілген түйіндерде ұлттық өндірістік қуаттарды құрумен салыстырғанда айтарлықтай инвестицияны қажет етпейді. Бұл мақалада бағдарламаланатын логикада прототиптеуден бастап, кейіннен архитектураны мамандандырылған интегралды схемаға көшіруден бастап, отандық криптоконтроллерді құрудың кезеңдік тәсілі ұсынылады. Жұмыстың практикалық құндылығы Қазақстанда жартылай өткізгіш микрочиптер өндірісін ұйымдастырудың оңтайлы мүмкіндіктерін анықтауда және өнеркәсіптік өндіріске дайын деңгейде отандық криптоконтроллерді әзірлеуде жатыр.

Мақалада MATLAB PDE Toolbox көмегімен тамақ өнеркәсібінің өндіріс жүйелеріндегі термодинамикалық процестерді модельдеу тәсілі қарастырылады. Зерттеудің негізгі мақсаты – жылу процестерін имитациялауға және өндірістік операцияларды оңтайландыруға мүмкіндік беретін цифрлық егіздерді құру. Зерттеу барысында модельдеудің дәлдігі мен сенімділігін қамтамасыз ететін Нейман және Дирихле шекаралық шарттарын ескере отырып, жылу өткізгіштік теңдеулерін қолдануға баса назар аударылады. 2D кеңістігіндегі температура өрістерінің динамикалық өзгерістерін көрсететін есептеу эксперименттерінің нәтижелері берілген. Температураның таралуына жылу өткізгіштік, тығыздық және меншікті жылу сыйымдылығы сияқты физикалық параметрлердің әсеріне басты назар аударылады. Алынған мәліметтерді тамақ өнеркәсібіндегі өндірістік процестердің энергия тиімділігі мен сапасын арттыру үшін пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижесінде MATLAB PDE Toolbox жүйесінде температуралық өрістерді сипаттайтын модель әзірленді. Әзірленген модель цифрлық егіздер саласындағы әрі қарай зерттеулерге және SIEMENS NX сияқты өнеркәсіптік модельдеу құралдарымен, сондай-ақ PML платформаларымен интеграциялау үшін негіз болады. Осы зерттеу барысында модельдің оңтайлы параметрлерін анықтау үшін әртүрлі жылу беру коэффициенттері мен шекаралық шарттар сыналған. Мақаланың соңында ұсынылған соңғы нәтиже термодинамикалық процестердің біркелкі және дұрыс таралуын көрсетеді, ұсынылған тәсілдің тиімділігін растайды. Болашақта бұл тәсілді термиялық процестерді талдауға ғана емес, сонымен қатар технологиялық процестердің бейімділігі мен тиімділігін арттыра отырып, термиялық өңдеуді басқарудың интеллектуалды жүйелерін дамытуға мүмкіндік беретін күрделі виртуалды өндіріс жүйелерін құру үшін пайдалануға болады.

Осы зерттеу қадағалауды бақылау және деректерді жинау (SCADA) жүйелеріне, көлікті басқару платформаларына және билет сату шешімдеріне баса назар аудара отырып, көлік компаниясының маңызды ақпараттық жүйелеріндегі киберқауіпсіздік тәуекелдерін талдаудың кешенді әдістемесін сипаттайды. Ұсынылған тәуекелді бағалау тәсілі халықаралық стандарттарға және Ұлттық стандарттар мен технологиялар институтының ұсыныстарына сәйкес келеді. Құрылым активтерді сәйкестендіруді, жүйенің критериалдылығын бағалаудың көп критерийін, жүйенің осалдығын бағалауды, қауіп әсерін бағалауды, қауіп ықтималдығын бағалауды, тәуекелді бағалауды, қарсы шараларды анықтауды және қалдық тәуекелді бағалауды қамтитын көп сатылы процесті пайдаланады. Тасымалдау операторының қатысуымен жасалған жағдайлық зерттеу SCADA жүйелерінің орташа шабуыл ықтималдығына қарамастан, ауыр операциялық әсерлерге байланысты жоғары тәуекел деңгейлерін көрсететінін, ал билет сату жүйелері тәуекелдерді төмендететінін, бірақ әлі де бақылау, қорғау және бақылау сияқты шараларды қажет ететінін көрсету арқылы әдістің тиімділігін көрсетеді. Нәтижелер модельдің қауіп ықтималдығы мен әсер ету арасындағы нәзік өзара әрекеттесулерді түсіру арқылы дәстүрлі әдістерге қарағанда жеңілдету әрекеттеріне басымдық беру мүмкіндігін көрсетеді. Бұл тәсіл ағымдағы инфрақұрылымдық мәселелерді қарастырып қана қоймайды, сонымен қатар пайда болатын қауіптерге бейімделіп, оны маңызды жүйелерді қорғау үшін ауқымды шешімге айналдырады.

Экономикалық процестерді автоматтандыру саласындағы өзекті мәселелердің бірі – сызыөты емесе экономикалық модельдерде тиімді басқару есептерінің аналитикалық шешімін табудың күрделілігі. Бұл айнымалылар арасындағы күрделі байланыстардың, ресурстарды бөлуге қойылатын шектеулердің және сыртқы факторлар әсерінің болуымен байланысты. Мұндай жағдайда дәстүрлі аналитикалық әдістер тиімсіз болып қалатындықтан, сандық алгоритмдерді қолдануды талап етеді. Мақалада ашық экономикалық жүйеде ресурстарды тиімді бөлуге арналған сандық алгоритм ұсынылған. Жүйенің еңбек және инвестициялық ресурстарға шектеулер қойылған жағдайында стационарлық күйін анықтау үшін Лагранж көбейткіштері мен алтын қима әдісін пайдаланылады. Ұсынылған тәсіл есептеу процестерін автоматтандырып, жоғары дәлдікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Алгоритм Maple математикалық пакеті ортасында жүзеге асырылды. Мақалада алгоритмнің бағдарламалық іске асырылу ерекшеліктері қарастырылып, оның тұрақтылығы мен дәлдігін көрсететін сандық эксперименттер келтірілген. Дайындалған алгоритмді ресурстарды басқару ақпараттық жүйелерінде, кәсіпорындардағы автоматтандырылған жоспарлау және шешім қабылдау жүйелерінде қолданылуға болады. Ол экономикалық процестерді модельдеуге және сыртқы факторларды ескере отырып, ресурстарды тиімді бөлу траекторияларын болжауға мүмкіндік береді. Алынған нәтижелер бұл тәсілдің экономикалық талдау мен басқару саласындағы автоматтандыру және ақпараттық технологиялар үшін тиімділігін растайды

Қор нарығының қозғалысын болжау оның тұрақсыз және болжанбайтын табиғатына байланысты күрделі міндет болып қала береді. Экономикалық көрсеткіштер, нарықтық көңіл-күй және жаһандық оқиғалар акция бағасының өзгеруіне айтарлықтай әсер етеді, бұл инвесторлардың трендтерді дәл болжауын қиындатады. Дәстүрлі әдістер тарихи тәуекелдерді, кірістерді және баға үлгілерін талдауға негізделген, бірақ олар үлкен көлемдегі деректерді тиімді өңдеуде шектеулерге ие. Терең оқытудың дамуының арқасында нейрондық желілер акция бағасын болжаудың қуатты құралына айналды. Бұл зерттеуде біз бес нейрондық желі архитектурасын салыстырамыз: қайталанатын нейрондық желілер (RNN), ұзақ қысқа мерзімді жады желілері (LSTM), басқарылатын қайталанатын блоктар (GRU), сверткіш нейрондық желілер (CNN) және жасанды нейрондық желілер (ANN). Деректер көзі ретінде Yahoo Finance API пайдаланылады, ол қаржылық талдау үшін кеңінен қолданылатын сенімді платформа болып табылады. Тарихи деректер оқыту жиынтығына (80%) және сынақ жиынтығына (20%) бөлінеді, ал ең жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін гиперпараметрлер реттеледі. Деректерді алдын ала өңдеу тазарту және қалыпқа келтіру арқылы жүзеге асырылады, бұл модельдердің дәлдігі мен тиімділігін арттырады. Модельдердің жұмысын бағалау үшін орташа абсолюттік қате (MAE), орташа квадраттық қате (MSE), орташа квадраттық қатенің түбірі (RMSE) және детерминация коэффициенті (R²) қолданылады. Сонымен қатар, қателер матрицасы және ROC қисығы астындағы аудан (ROC-AUC) арқылы классификация дәлдігі бағаланады. Зерттеу нәтижелері GRU моделінің ең жоғары дәлдік пен сенімділікке ие екенін көрсетеді, ол регрессиялық және классификациялық метрикалар бойынша үздік нәтиже береді. Керісінше, қарапайым ANN моделі ең әлсіз нәтижелерді көрсетеді, бұл әртүрлі нейрондық желі архитектураларының болжамдық мүмкіндіктеріндегі айырмашылықтарды айқындайды. Бұл қорытындылар қаржылық болжам жасау үшін дұрыс модельді таңдаудың маңыздылығын растайды, өйткені терең оқыту әдістері үнемі дамып, қор нарығының болжамдарын жақсарта береді.

Мақалада техникалық мүмкіндіктері шектеулі жағдайда жұмыс істеуге бейімделген селективті лазерлік балқыту (SLM) қондырғысы үшін цифрлық егіздің жасалуы және тәжірибелік тұрғыдан тексерілуі ұсынылады. Ұсынылған құрылым ұнтақты беру және тегістеу үшін қолдан жасалған механизмді, сондай-ақ жылулық деректерді нақты уақытта жинап, талдауға мүмкіндік беретін телеметриялық модульді қамтиды. Цифрлық егіз – термомеханикалық талдауды, G-code орындауын және басып шығару параметрлеріне түзетулер енгізуді біріктіретін интеграцияланған модель. Есептік негіз ретінде жылуөткізгіштіктің бейсызық теңдеуі, сондай-ақ лазер сәулесінің қуат тығыздығының Гаусс үлестірімі алынған.
Модельді тексеру үшін балқыту аймағына орнатылған пирометрлер мен термопарлар қолданылған. Модельдеу мен өлшеу нәтижелерін салыстыру орташа абсолюттік қателіктің 2,5 °Cтан аспайтынын көрсетті. Цифрлық егізді қолдану қалдық кернеулерді 12-15 %-ға дейін төмендетуге мүмкіндік берді, бұл рентгендік дифракция әдісімен расталды. Дайындалған жүйе сапаны болжау арқылы бақылауды тиімді жүзеге асырып, бейімделетін басқару контурына интеграциялануы мүмкін. Шешім Индустрия 4.0 тұжырымдамасына сәйкес келеді және SLM үдерістерінің тұрақтылығын, қайталануын және сенімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Бұл мақалада қауіпсіз, мөлдір және бұрмалануға төзімді веб-дауыс беру қолданбасы берілген. Университет деңгейіндегі сайлау үшін арнайы әзірленген жүйе әрбір дауыстың тұтастығы мен өзгермейтіндігін қамтамасыз ету үшін жеке блокчейн желісін пайдаланады. Заманауи технологиялық стек көмегімен құрастырылған-TypeScript және React on the frontend, axios for communication Және Fastify Негізіндегі Түйін.MySQL дерекқоры бар js сервері-платформа ыңғайлылыққа да, қауіпсіздікке де басымдық береді.
Дауыс беру процесі криптографиялық хэштеу және блокчейн консенсусы арқылы аутентификацияланады және расталады, бұл рұқсат етілмеген өзгертулердің немесе дауыстардың қайталануының алдын алады. Әрбір дауыс жеке блокчейндегі транзакция ретінде жазылады, онда түйіндер тұрақты кітаптың бөлігі болғанға дейін оның заңдылығын тексереді. Блокчейннің жүйелік деңгейдегі бұл интеграциясы аудиттілікті, ашықтықты және сенімділікті қамтамасыз етеді, қолмен тексеру қажеттілігін жояды және сайлауды бұрмалау қаупін азайтады.
Шешім институционалды қабылдауға бейімделген, оған тек аутентификацияланған университет пайдаланушылары қатыса алады. Осы тәсіл арқылы жоба цифрлық демократиялық процестердің сенімділігі мен тиімділігін арттыру үшін блокчейн технологияларын іс жүзінде қалай қолдануға болатынын көрсетеді

Соңғы жылдары нейрондық желілерді пайдалану компьютерлік көрудің әртүрлі тапсырмалары үшін Генеративті алдын ала дайындалған трансформатор (GPT) және конволюционды нейрондық желілердің (CNN) әртүрлі вариациялары сияқты модельдердің дамуымен айтарлықтай кеңейді. Бұл саладағы негізгі міндеттердің бірі кескіндердегі нысанды анықтау болып табылады. Соңғы жылдары объектілерді анықтау мәселелерін шешудің әртүрлі тәсілдері пайда болды, олар кең мағынада үш негізгі түрге бөлінеді: GPT негізіндегі модельдер, алдын-ала дайындалған модельдер және арнайы жасалған жасанды нейрондық желілер. Бұл тәсілдердің әрқайсысының бірегей артықшылықтары мен кемшіліктері бар, сондықтан әртүрлі сценарийлерде олардың сипаттамалары мен тиімділігін түсіну маңызды.
Бұл жұмыс нысанды анықтау контекстінде GPT негізіндегі модельдердің, алдын ала дайындалған модельдердің және құрастырылған жасанды нейрондық желілердің салыстырмалы талдауын ұсынады. Нысандарды анықтау компьютерлік көрудің негізгі міндеті болып табылады және қолданбалар автономды жүргізу, бақылау және медициналық бейнелеу сияқты әртүрлі өрістерді қамтиды. Зерттеу нысанды анықтау негіздерін және тиімді жүзеге асыру үшін дұрыс үлгіні таңдау маңыздылығын сипаттаудан басталады. Олардың ауқымды алдын ала дайындығының артықшылықтары жоғары есептеу талаптары мен шектеулі теңшеумен байланысты қиындықтармен салыстырылады.

Топырақ ылғалдылығы жер үсті ағындары мен су тасқынының пайда болуында, әсіресе көктемгі қар мен қатты жауын-шашын жағдайында шешуші рөл атқарады. Шығыс Қазақстан облысы сияқты су тасқыны қаупі жоғары аумақтар үшін топырақ ылғалдылығы мониторингінің өзектілігі артып келеді. Бұл мақалада су тасқынын болжау үшін топырақ ылғалдылығын бағалау үшін қолданылатын заманауи қашықтықтан зондтау әдістеріне (ЖҚЗ) шолу берілген. Гидрологиялық модельдерге спутниктік деректерді (SMAP, Sentinel-1/2, SMOS және т.б.) біріктірудің тиімділігін көрсететін жаһандық және аймақтық зерттеулер қарастырылды. Топырақ ылғалдылығын өлшеудің жер үсті және қашықтықтан әдістеріне салыстырмалы талдау жүргізілді, радиометрлерді, радарларды, мультиспектрлік сенсорларды, сондай-ақ ұшқышсыз ұшу аппараттарын (ҰҰА) қолдану тәсілдері сипатталды. Деректерді өңдеу алгоритмдеріне, соның ішінде спектрлік индекстерге, Машиналық оқыту әдістеріне және нейрондық желі модельдеріне ерекше назар аударылады. Картаға түсіру және бақылау тапсырмаларында бағдарламалық жасақтаманың (Google Earth Engine, Snap, ArcGIS, QGIS) мүмкіндіктері талданады. Шолу су тасқыны туралы ерте ескертудің дәлдігін арттыруда және су тәуекелдерін тұрақты басқару үшін негіздерді қалыптастыруда ЖҚЗ әлеуетін көрсетеді.

Адаптивті тестілеу – білімді цифрлық бағалаудың ең тиімді тәсілдерінің бірі болып табылады, себебі ол тапсырмаларды оқушының дайындық деңгейіне байланысты автоматты түрде іріктеу арқылы бағалау үдерісін жекешелендіруге мүмкіндік береді. Мұндай тестілеуді жүзеге асырудың негізгі элементтері: шкалаланған тапсырмалар банкі, адаптивтеу алгоритмі және арнайы бағдарламалық қамтамасыз ету. Сапалы тапсырмалар банкін қалыптастыру үшін оларды адаптивті жүйелерде қолдануға жарамдылығын бағалауға мүмкіндік беретін алдын ала психометриялық талдау қажет.
Бұл мақала физика пәні бойынша тест тапсырмалары жиынтығын Раш моделі негізінде эмпирикалық талдауға арналған. Зерттеу барысында тапсырмалар репрезентативті оқушылар іріктемесінде апробациядан өтіп, Winsteps бағдарламасы арқылы шкалалау жүргізілді. Әр тапсырма бойынша күрделілік параметрлері, модельмен сәйкестік көрсеткіштері және корреляциялық сипаттамалар анықталды. Адаптивті тестілеу талаптарына сәйкес келмейтін тапсырмалар анықталып, қорытынды банк құрамынан алынып тасталды. Нәтижесінде, статистикалық тұрғыдан тұрақты сипаттамаларға ие және білімді компьютерлік адаптивті жүйелерде бағалауға жарамды тапсырмалар жиынтығы қалыптастырылды.
Ұсынылған нәтижелер алынған тапсырмалар банкін ақпараттық білім беру жүйелері мен цифрлық платформаларға интеграциялау мүмкіндігін растайды. Алдағы жарияланымдарда нақты уақыт режимінде адаптивті тестілеу құру алгоритмдерін, сондай-ақ шкалаланған параметрлерді ескере отырып, тесттерді автоматты түрде құрастыратын бағдарламалық жасақтаманы әзірлеу жоспарлануда. Жүргізілген жұмыс оқу жетістіктерін бағалауға арналған тиімді цифрлық құралдарды жасауға негіз болады.

IEEE 802.15.4 стандарты бойынша сымсыз желілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету – Заттар интернетін (IoT) дамытудың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. IoT құрылғыларының есептеу ресурстары шектеулі болғандықтан, криптографиялық механизмдерге және детерминирленген шектерге негізделген дәстүрлі шабуылдарды анықтау әдістері әрдайым қажетті қорғаныс деңгейін қамтамасыз ете бермейді.
Осы зерттеуде трафикті желілік мониторингтеудің жаңа бейімделмелі әдісі ұсынылады. Бұл әдіс үлгі көлемін ескеретін түрлендірілген Z-бағалауды және шабуыл ықтималдығын динамикалық түрде түзететін бейімделмелі Байес классификаторын біріктіреді. NS-3 ортасында генерацияланған деректер негізінде жүргізілген эксперименттік сынақтар ұсынылған әдістің шабуылдарды анықтау дәлдігі бойынша дәстүрлі тәсілдерден асып түсетінін көрсетті: жалған іске қосу көрсеткіші 10.9%-дан 3.8%-ға дейін төмендеді.
Ұсынылған гибридтік модель 94.7% классификация дәлдігін және 91.8% шабуылды анықтау толықтығын қамтамасыз етеді, бұл стандартты Байес классификаторымен салыстырғанда 6.3%-ға жоғары. Алынған нәтижелер IoT желілерінің қауіпсіздігін нақты уақыт режимінде бақылау жүйелерінде бұл әдісті қолданудың болашағы зор екенін көрсетеді. Дамытылған тәсіл желілік ортаның өзгеруіне бейімделуге мүмкіндік береді және кездейсоқ флуктуациялардың әсерін азайтады, бұл оны энергияны аз тұтынатын желілерді қорғауға арналған тиімді шешім етеді.

Цифрлық білімге жылдам көшу барлық студенттерге бірдей мазмұнды ұсынатын сызықтық, «конвейерлік» платформалардың негізгі шектеулерін анықтады. Мұндай жүйелер бастапқы дайындық деңгейіндегі, когнитивтік стильдердегі, материалды игеру жылдамдығындағы және мазмұн форматтарындағы қалаулардағы жеке айырмашылықтарды есепке ала алмайды, бұл оқытудың жалпы тиімділігін төмендетеді. Бұл мақала адаптивті білім беру жүйесінің формальды математикалық моделін әзірлеу және сипаттау арқылы осы мәселені шешуге арналған. Ұсынылған тәсіл білім алушының да, оқу материалдарының да векторлық көрінісіне негізделген. Модельдіңорталық бөлігі-нақты уақыт режимінде белгілі бір студент үшін оңтайлы келесі оқу модулін бағалайтын және таңдайтын интерпретацияланған утилита (U) функциясы. Функция бірнеше педагогикалық маңызды критерийлер арасындағы тепе-теңдікті табады: білімнің әлеуетті өсуі (G), когнитивті жүктеме (E) және форматқа сәйкестік (M). Негізгі ерекшелігі-жүйеге үздіксіз бейімделуге мүмкіндік беретін, оның нәтижелері бойынша білім алушының білім векторын итеративті түрде жаңартатын кіріктірілген Машиналық оқыту механизмі (онлайн оқыту). Модельді тексеру үшін сандық эксперимент жүргізілді, ол жүйенің барлық факторлар арасындағы оңтайлы тепе-теңдікті тауып, оқушының үлгерімін дұрыс қадағалай отырып, тривиальды емес таңдау жасай алатындығын растады. Ұсынылған модель жекелендірілген және тиімді білім беру траекторияларын құруға қабілетті интеллектуалды оқыту жүйелерінің жаңа буынын құруға арналған икемді құрылым болып табылады.

Бұл мақалада бұлыңғыр логиканы қолдана отырып, суды биологиялық тазарту жүйесін автоматтандыру қарастырылады. Жұмыстың негізгі мақсаты – тазалау процесінің өзгеретін жағдайларына бейімделе алатын анық емес контроллерді әзірлеу. Бұлыңғыр логиканы енгізу тазалау процесіне әсер ететін көптеген факторларды ескере отырып, басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Жұмыста сорғылардың, аэрациялық жүйелердің жұмысын оңтайландыру және реагенттерді беру үшін басқарудың анық емес ережелері мен оларды жүзеге асыру тәсілдері ұсынылған.
Методология: Әдістеме қолданыстағы тазалау әдістерін талдауды, анық емес басқару жүйесін әзірлеуді, оны модельдеуді және эксперименттік тексеруді қамтиды. Алдымен заманауи технологиялар және олардың автоматтандыру әлеуеті зерттеледі. Содан кейін сараптамалық мәліметтер мен математикалық модельдерге негізделген анық емес басқару ережелері қалыптасады. Әрі қарай, жүйе өнімділікті тексеру үшін модельденеді, соңында зертханалық немесе өндірістік қондырғыларда эксперименттік тестілеуден өтеді.
Негізгі нәтижелер: Қоршаған орта параметрлерінің өзгеруіне бейімделуге мүмкіндік беретін бұлыңғыр логика негізінде суды биологиялық тазартуды басқарудың автоматтандырылған жүйесі жасалды. Жүйенің жұмысын модельдеу жүргізілді, бұл оның сорғылардың, аэрациялық жүйелердің жұмысын және реагенттердің берілуін дұрыс реттеу қабілетін растады. Эксперименттік зерттеулер бұлыңғыр логиканы қолдану тазалау процесінің тұрақтылығын арттыруға, электр энергиясын тұтынуды азайтуға және оператордың араласуын азайтуға мүмкіндік беретінін көрсетті.
Негізгі тұжырымдар: Суды биологиялық тазартуды автоматтандыруда бұлыңғыр логиканы қолдану процестерді икемді және тиімді басқаруға мүмкіндік береді. Әзірленген бұлыңғыр контроллер өзгеретін жағдайларға жоғары бейімделуді көрсетті және тазарту қондырғыларының жұмысын оңтайландыруға мүмкіндік берді. Әрі қарайғы зерттеулер анық емес ережелер базасын кеңейтуге, жүйені басқарудың басқа технологияларымен интеграциялауға және оның өнеркәсіптік жағдайларда экономикалық орындылығын бағалауға бағытталатын болады.

Мақалада үшінші ретті сызықтық емес жүйе, бір буынды робот-манипулятор қозғалысын басқару, сызықтық емес жүйенің ПИТ контроллері, анықталмаған ауыспалы сызықтық емес жүйелер үшін шығыс сигналын басқару, уақыты кешіккен жоғары ретті ауыспалы сызықтық емес жүйелерді кері байланыс арқылы глобальды басқару атты бес түрлі мысалды біріктіріп, «Кері байланыс арқылы жоғары ретті сызықтық емес жүйелерді басқаруды компьютерлік модельдеу» атты бағдарламалық кешеннің құрылуы сипатталған. Мысалдың нәтижелері компьютерлік модельдеу арқылы нәтижеге қол жеткізіліп, тиімділігін дәлелдедеудің ең тиімді құралы ретінде Python 3.12.1 нұсқасындағы бағдарламалау тілі таңдалып, осы бағдарламалау тілінің кітапханалары және модульдерінің қолдану мүмкіндігі көрсетілген. Python тілі ғылыми есептеулер, деректер ғылымы және машиналық оқыту салаларында әлі күнге дейін ең қолайлы бағдарламалау тілі болып қала береді. Ол төмен деңгейлі кітапханаларды және түсінікті жоғары деңгейлі API интерфейстерін пайдалану арқылы өнімділік пен тиімділікті арттырады. Құрылған бағдарламалық кешен жоғары ретті ауыспалы сызықтық емес жүйелердің орнықтылығын қамтамасыз етіп, нақты инженерлік жүйелердің орнықтылығы мен тиімділігі, басқару сапасын арттыруға жағдай жасайды. Жасалған кешен ғылыми-зерттеу жұмыстарында, оқу үдерісінде, өндірістік автоматтандыруда және робототехникада тиімді қолданылуға бейімделген. Бағдарламалық кешеннің қолданудың тиімділігі қолданушылар мысалда берілген параметрлерді өз қажеттіліктеріне сәйкес өзгертіп, мысалдың нәтижелерін дербес талдап, зерделеуге мүмкіндігі бар.

Бұл зерттеуде эксперттердің айқын емес ақпаратын ескере отырып, баяу кокстеу қондырғысының (ББҚ) негізгі агрегаттарының құрылған модельдері негізінде мұнай коксын өндіру процесін басқару үшін интеллектуалдандырылған элементтері бар шешімдерді қолдау жүйесі құрылды. Құрылған интеллектуалдандырылған шешімдерді қолдау жүйесінің (ИШҚҚЖ) негізгі интерфейстерінің сипаттамасы берілген, оның көмегімен жүйені пайдаланушы БКҚ негізгі агрегаттарының түрлі жұмыс режимдерін модельдеу арқылы олардың параметрлерін оптимизациялауды және кокс өндіру процесін тиімді басқарады. Пайдаланушы құрылған ИШҚҚЖ көмегімен кокстың көлеміне сұраныс пен кокс сапасына қойылатын талаптарға байланысты әртүрлі критерийлер бойынша кокс өндіру процесін басқара алады. ИШҚҚЖ пайдалана отырып, пайдаланушысы қажетті сапа көрсеткіштерімен өндірілетін кокс көлемін барынша көбейтеді немесе ең жақсы сапа көрсеткіштерімен қажетті кокс көлемін қамтамасыз етеді. Белгілі БКҚ детерминделген модельдеріне негізделген басқа жүйелерден айырмашылығы, құрылған БКҚ ИШҚҚЖ жұмыс режимдерін адекватты модельдеуге, тиімді оптимизациялауға және басқаруға мүмкіндік береді. БКҚ жұмыс режимдерін құрылған ИШҚҚЖ және белгілі детерминді модельдеу мен оптимизациялау жүйелері арқылы алынған костеу процесін модельдеу және оптимизациялау нәтижелерін салыстыру негізінде құрылған жүйенің белгілі ұқсас жүйелермен салыстырғандағы артықшылықтары анықталып, келтірілген.

Мақалада мехатрониканың теориялық негіздері мен заманауи ғылыми-техникалық бағыттар арасындағы байланыс, сондай-ақ алынған білімдердің практикалық қолданылуы қарастырылады. Мехатроника ғылым мен техниканың өзара бірігуі негізінде интеллектуалды машиналарда қозғалыс функцияларын жүзеге асыратын жаңа функционалды модульдер мен жүйелерді әзірлеуді мақсат етеді. Зерттеу аясында орнаменттерді дәл кесуге арналған, жоғары дәлдікке, бейімделгіштікке және интеллектуалды басқару жүйесіне ие арнайы мехатрондық станок әзірленіп, іске асырылды. Құрылғы функционалды қозғалыстарды жүзеге асыруда икемділік пен миниатюризация талаптарын ескере отырып жұмыс істейді. Мақалада автоматты басқару, информатика, механика және микроэлектроника принциптеріне негізделген мәліметтер берілген. Ұсынылған станок мехатрондық жүйелердегі сенсор – контроллер – атқарушы механизм («роботтандырылған триада») арасындағы өзара байланыстың нақты жүзеге асуын көрсетеді. Бұл жоғары деңгейдегі әмбебаптылығымен ерекшеленеді және әртүрлі технологиялық тапсырмаларға бейімделе алады, соның ішінде декоративті элементтерді жасау, күрделі контурларды өңдеу және жекелендірілген бұйымдарды өндіру. Бұл мехатрониканы шағын сериялы және дара өндірісте қолданудың өзектілігін дәлелдейді, әсіресе өндірістік үдерістердің цифрлық трансформациясы жағдайында. Сонымен қатар, бұл жұмыс академиялық зерттеулер мен инженерлік тәжірибенің интеграциясының тиімділігін көрсетеді.

Мақалада электролиттік плазманың қатаюының (ЭПҚ) 20GL болатының қасиеттеріне әсері зерттеледі. Жұмыс машина жасау және құрылыс өнеркәсібі үшін маңызды мәселені шешуге бағытталған - электролиттік плазманы шыңдаудың жоғары тиімді және салыстырмалы түрде жаңа әдісін қолдану арқылы 20GL шойын болаттан жасалған бөлшектердің қызмет ету мерзімін арттыру. Материалдың микроқаттылығын және коррозияға төзімділігін арттыратын өңдеу режимдері тәжірибе жүзінде анықталады. ЭПҚ бетінің сипаттамаларын жақсарта отырып, майда түйіршікті құрылым мен оксидті қабықтың пайда болуына ықпал ететіні анықталды. Әртүрлі ЭПҚ режимдеріндегі үлгілердің құрылымы мен қасиеттері туралы салыстырмалы деректер берілген. Оңтайлы шыңдау режимі (кернеу ~300 В, ұстау уақыты 8-10 с) 20GL болаттан жасалған құйылған бөлшектер үшін ұтымды таңдау болып табылады, жоғары қаттылық параметрлеріне қол жеткізу және коррозия белсенділігінің салыстырмалы түрде аз өсуі арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етеді. ЭПҚ әдісі дәстүрлі термиялық өңдеуге балама ретінде өнеркәсіпте жоғары қолдану мүмкіндігін көрсетті. Зерттеу нәтижелері 20GL болатты термиялық өңдеу әдістерін жетілдіреді, бұл машина жасауда, көлік құралдарында және ілеспе салаларда қолданылатын материалдардың пайдалану сипаттамаларын жақсартуға ықпал етеді. Электролиттік плазмалық қатайтуды қолдану болатты өңдеуге кететін уақыт пен энергия шығындарын азайтуға және процестің өзінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Бұл мақалада сүт құрамындағы радионуклидтер мен ауыр металл тұздарының мөлшерін төмендету мақсатында адсорбциялық әдіске негізделген жетілдірілген қондырғы ұсынылады. Зерттеудің мақсаты – сүтті қауіпсіз тұтынуға мүмкіндік беретін тиімді тазарту технологиясын жасау. Сүт – жоғары биологиялық және тағамдық құндылыққа ие бағалы тағам өнімі. Ол адам ағзасына қажетті ақуыздар, майлар, дәрумендер мен микроэлементтерді қамтиды, яғни күнделікті тағам рационының маңызды бөлігі. Алайда экологиялық тұрақсыздық пен техногендік ластану жағдайында сүт өнімдерінің құрамында радионуклидтер мен ауыр металл тұздары сияқты адам денсаулығына қауіпті болуы мүмкін. Сол себепті сүтті зиянды заттардан тазартудың тиімді әдістерін әзірлеу өзекті мәселе болып отыр.
Зерттеу жұмысында сүттегі зиянды заттардың мөлшерін азайтуға арналған адсорбция әдісіне негізделген эксперименттік қондырғыны жетілдіру ұсынылған. Сұйық тағам өнімдерін тазартуға арналған қондырғыны жетілдіру сұйықтықтың өту сызбасын түрлі комбинациялармен (бір, екі немесе үш баған арқылы) өзгерту мүмкіндігін іске асыруға мүмкіндік берді. Нақтылағанда тазарту процесін ластағыштардың деңгейі мен зиянды заттардың түріне қарай реттеуге жол ашады. Адсорбция әдісі ақуыздар, дәрумендер мен микроэлементтер сияқты құнды тағамдық заттарды төмендетпей, зиянды заттарды азайтуды қамтамасыз етеді. Қондырғы күрделі автоматиканы қажет етпейді және зертханалық жағдайда пайдалануға ыңғайлы. Қолжетімді және арзан табиғи сорбенттерді қолдану – тазарту процесінің өзіндік құнын төмендетеді.

Мақалада Ст4 маркалы конструкциялық болаттың микроструктурасы мен механикалық қасиеттеріне электролит-плазмалық шынықтырудың (ЭПШ) әсерін кешенді зерттеу нәтижелері келтірілген. Бұл болат ауыр машина жасау мен теміржол көлігінде кеңінен қолданылады, онда бөлшектер қарқынды тозу мен ауыспалы жүктемелер жағдайында жұмыс істейді, бұл оны тиімді шынықтыру әдістерін әзірлеудің өзектілігін айқындайды. Тәжірибелер теміржол дөңгелегінің бандажынан кесіп алынған үлгілерде жүргізілді, бұл алынған нәтижелерді практикалық маңызды деп қарастыруға мүмкіндік береді. Өңдеу құрамы: 10 % карбамид + 20 % натрий карбонаты + 70 % су болатын электролитте жүргізілді. ЭПШ режимі 280 В кернеуді, 40 А ток күшін және 9 секундтық әсер ету уақытын қамтыды. Мұндай режим беткі қабатты аустениттік күйге дейін жоғары жылдамдықпен қыздыруды және электролитте лезде салқындатуды қамтамасыз етті. Сканирлеуші электрондық микроскопия және металлографиялық талдау әдістерімен жүргізілген зерттеулер ЭПШ-дан кейін қалыңдығы 1,0–1,5 мм болатын беткі қабатта инелі мартенситтің құрылымы қалыптасатынын көрсетті. Микроқаттылықты өлшеулер беріктіктің айтарлықтай артқанын растады: көрсеткіш 200 HV-ден 800 HV-ге дейін төрт есе өсті. Қаттылықтың айтарлықтай өсуі материал өзегінің пластикалық қасиеттерін сақтай отырып, тозуға және жарықшаққа төзімділіктің артуымен қатар жүрді. Алынған нәтижелер ЭПШ-ның экологиялық таза және энергия үнемдейтін жергілікті термоөңдеу әдісі ретінде жоғары тиімділігін дәлелдейді және оны Ст4 болатынан жасалған жауапты бөлшектердің сенімділігі мен ұзақ қызмет ету мерзімін арттыру үшін қолдануды ұсынады.

Шәкәрім университетте машина жасау саласындағы жүргізілген зерттеулердің негізгі ғылыми бағыттары мен нәтижелері қарастырылған. Шәкәрім атындағы университет хабаршысының «Техникалық ғылымдар» сериясындағы жарияланымдар талданады, тақырыптардың эволюциясын көрсетеді – материалды шыңдау технологияларынан мамандандырылған жабдықты жобалау және интеллектуалды жүйелерді енгізуге дейін. Университет ғалымдары материалдардың тозуға төзімділігі мен беріктігін арттыруда, ауыл шаруашылығы мен құрылысқа арналған шағын өлшемді арнайы жабдықтарды жасауда, сондай-ақ заманауи цифрлық тәсілдерді (IoT, автоматтандыру) дәстүрлі инженерлік тапсырмаларға біріктіруде айтарлықтай табыстарға қол жеткізгені көрсетілген. Ғылыми ынтымақтастық нысандарына ерекше назар аударылады: университет кафедралары мен ғылыми орталықтарының ішкі өзара әрекеттесуі, студенттердің қатысуы, сонымен қатар салалық және шетелдік университеттермен серіктестік. Материалдардың қасиеттерінің айтарлықтай жақсарғанын және әзірленген инженерлік шешімдердің тиімділігін көрсеткен ең инновациялық жұмыстарға тоқталды.

Қазіргі кезде адамдардың өмір сүру салтының өзгеруі және қоршаған ортаның ағзаға әсеріне байланысты тамақтану рационына деген талаптар да өзгеріп отыр. Осы мақсатта аралас сүт өнімдерін қолдану негізінде сүтқышқылды өнімдердің ассортиментін кеңейту, сапалы өнімдерді әзірлеу тағам индустриясының дамуының маңызды бағыты болып табылады. Ұсынылып отырған мақалада бие сүті мен сиыр сүтінің әртүрлі қатынастарының негізінде сүтқышқылды сусын дайындауға арналған. Зерттеу жүргізу барысында бие сүті мен сиыр сүтінің және әртүрлі ұйытқының (дәстүрлі және ацидофильді) ферментация процесіне, өнімнің физика-химиялық, микробиологиялық және органолептикалық көрсеткіштеріне әсері анықталды. Тәжірибе жүргізу нәтижесінде әртүрлі жануар сүтінен сүтқышқылды сусындар (бие сүті-100%, сиыр сүті-100%, сондай-ақ олардың 70:30, 50:50, 30:70 қатынастарында) дайындалып, нәтижелері талданды. Жүргізілген зерттеулер нәтижелері бойынша, бие және сиыр сүті 50% қатынасында қосылған және ацидофильді ұйытқымен дайындалған қышқыл сүт өнімі органолептикалық, микробиологиялық және физика-химиялық көрсеткіштер бойынша үздік нәтиже көрсетті. Сонымен қатар аралас сүттен әзірленген сүтқышқылды сусынның қауіпсіздігі мен тағамдық құндылығы жоғары, барлық көрсеткіштерінің талапқа сай екендігі дәлелденді және осы өнімді функционалды тамақтану мақсатында ұсынылатын өнім ретінде тұтынуға ұсыныс жасалды. Функционалды бағыттағы сусын ағза үшін өте пайдалы және ағзаның жұмысын реттеуге ықпал етеді.

Мақалада сиыр, қой және жылқы субөнімдерінен дайындалған субөнім пастасының физикахимиялық қасиеттеріне жүрек, бауыр және қарынның әртүрлі қатынасының әсері зерттелді. Зерттеудің мақсаты – әрбір субөнім түрінің үлестік мөлшеріне байланысты рН, су белсенділігі (aw) және ылғал байланыстыру қабілетінің (ЫБҚ) өзгеру заңдылықтарын анықтау. Субөнім пастасы екі сатылы ұсақтау және қарынды алдын ала өңдеу арқылы дайындалды. Жүрек, бауыр және қарынның әртүрлі пропорцияларымен төрт рецептуралық нұсқа әзірленді. Сиыр субөнім пастасында қарын үлесінің артуы рН-тың 4,65-ке дейін төмендеуіне және ЫБҚ-ның 60,4%-ға дейін артуына әкелді. Қой пастасында рН тек 6,23–6,36 аралығында өзгерді. Жылқы пастасында рН 5,28–5,65 аралығында болды. Су белсенділігінің ең жоғары мәндері сиыр субөнім пастасында тіркелді, мұнда aw 0,9904-ке дейін жетті (3 және 4-нұсқалар). Ең төменгі көрсеткіштер қой пастасында байқалды, aw 0,9576-ға дейін төмендеді (2-нұсқа). Жылқы пастасы aw мәндері бойынша аралық көрсеткіштерге ие болды – 0,9838-0,9857. Осылайша, сиыр субөнім пастасы үшін 4-нұсқа, қой пастасы үшін 2-нұсқа, ал жылқы пастасы үшін 3-нұсқа оңтайлы болып табылады. Зерттеу нәтижелері субөнім өнімдерінің технологиялық көрсеткіштерін құрамын оңтайландыру арқылы басқару мүмкіндігін көрсетеді. Бұл тәсіл функционалды өнімдер ассортиментін кеңейтуге және азық-түлік қалдықтарын азайтуға ықпал етеді.

Қазіргі таңда халық сұранысы тұтас түрдегі дәнді дақылдарға артып келеді. Бұл астықтың бірнеше рет қайталама өңделген дәнді дақылдарға қарағанда сапасы жоғары болатыны дәлелденген.
Ағзада жиі кездесетін асқазан ішек жолдарында судың тепе теңдігі сақталмай, қандағы холестерин мөлшерінің асқынуы, токсиндер мен ауыр металдардың болуы сияқты мәселелер кері әсерін тигізіп, көптеген ауруларға әкеледі. Ал тұтас түрдегі астықты тұтыну арқылы қан айналымы, жүрек тамыр жүйесінің жұмыстары және тағы маңызды бөлігі ол – ас қорыту жүйесінің микрофлорасын қалыпқа келтірумен денсаулығын нығайтуда оң әсерін беретіні байқалады.
Астық түрлерінің ішіндегі тары және сұлы дәндері күнделікті глютенсіз диетаға арналған дақылдар қатарына кіретінін ескерсек, сондай-ақ құрамында адам ағзасына қажетті В тобының дәрумендері және талшықтар мөлшері жоғары екендігімен ерекшеленеді. Осыған орай, биологиялық белсенді заттардың қосылыстары арқылы құндылығы мен сапасы жоғары болатын тары және сұлы дәндерінің тұтас түрлері ашытылған сусынға толықтырғыш ретінде қосу мақсатында берілген шикізат түрін зерттеу осы жұмыста қарастырылады.
Тұтас түрдегі тары және сұлы дәндері денсаулыққа қатысты мәселелерді шешуде талаптарға сай болғанымен, адам ағзасына қажетті макро, микро элементтердің сіңуіне әсер ететін фитин қышқылы болатыны анықталған. Ол үшін аталған дәндерді суда тұнықтыру әдісі қолданылды, нәтижесінде, фитин қышқылын суда 6 сағат тұнықтыру әдісімен бейтараптандырылды. Одан әрі аталған астықтарды кептірудің 2 жолы (Sedona маркалы конвективті пеште 38ºС температурада және WOK табасында 6-8 дәрежесінде қуырып кептіру) ұсынылды. Кептіруден кейін дайын болған шикізаттың органолептикалық қасиеттері, В тобының дәрумендері, талшықтары және суда ертитін антиоксиданттар мөлшері зерттелді. Нәтижесінде тары және сұлы дәндерінің суда тұнықтырылғанға дейін және одан әрі кептіру жолдарынан кейін де барлық үлгілерінде сапасы сақталды. Тек В3 витамині бойынша сұлы дәнінің қуырылған әдісі бойынша төмен көрсеткіш берді.

Бұл мақалада Қазақстан Республикасының 2021-2025 жылдарға арналған агроөнеркәсіптік кешенін дамыту ұлттық жобасы аясында функционалдық тағам өнімдерін, атап айтқанда йодпен байытылған қайнатылған шұжық өнімдерін жасау және олардың тағамдық құндылығын арттыру мәселесі қарастырылады. Зерттеу барысында өнімдердің химиялық, аминқышқылдық және энергетикалық құрамы сараланып, функционалдық және технологиялық қасиеттері талданды. Эксперимент нәтижелері бірінші нұсқаның ақуыз, кальций және йод мөлшері бойынша басым екенін көрсетті. Сонымен қатар, мақалада функционалдық биоөнімдерді өндіруде өсімдік пен жануар тектес шикізатты пайдалану арқылы оларды емдік-алдын алу мақсатында қолданудың технологиялық негіздері қарастырылады. Функционалдық тағам өнімдері дәстүрлі тағамдарға қарағанда денсаулыққа оң әсер ететін, арнайы модификацияланған өнімдер болып табылады. Бұл өнімдердің басты ерекшелігі – рецептураға енгізілетін биологиялық белсенді қоспалардың болуы. Емдік-профилактикалық бағыттағы тағамдар ағзадағы биологиялық белсенді заттар тапшылығын толықтырып, иммундық жүйені қолдауға, токсиндерді бейтараптандыруға және ағзадан шығаруға көмектеседі. Мұндай өнімдерді жасаудың үш негізгі тәсілі ұсынылады: кең таралған өнімдерге арнайы компоненттерді қосу, стандартты өнімдердің рецептурасын функционалдық бағытқа сәйкестендіру және мүлде жаңа өнімдерді модельдеу. Мақалада алынған нәтижелер негізінде жасалған шұжық өнімдерінің жоғары тағамдық және биологиялық құндылыққа ие екенін дәлелдейді. Зерттеу нәтижелері функционалдық өнімдерді денсаулықты нығайту, аурулардың алдын алу және халықтың тамақтану құрылымын оңтайландыру құралы ретінде қолдануға болатынын көрсетеді.

Қазіргі таңда өзекті мәселе болып табылатын сан алуан сүт өндірісі орындарының екіншлік қалдық өнім ретінде белгілі, сарсысуды өндірістік жағдайда адамға қажетті өнім ретінде пайдалану бағыттарын іздестіру жолдары қарастырылды. Ол үшін жергілікті жерлердегі сиыр сүтінен бөлініп алынған ірімшіктің, сырдың сарысуларын қолдана отырып, консистенциясы қатты екі түрлі сабын мен консистенциясы қоймалжың келген екі түрлі паста өнімдері табиғи таза өсімдік майы ретінде белгілі кокос және пальма майлары негізінде жасалынды. Сарысусыз екі май негізінде алынған қатты сабын өнімдерін қолдана отырып, құрамындағы сарысудың мөлшері 76,4% құрайтын қоймалжың жуғыш паста алынды. Алынған өнім түрлері үй тұрмысының әртүрлі салаларында жуғыш заттар ретінде қолдану қажеттілігіне байланысты ұсынылады. Сарысулы паста түрлерін үй тұрмысында жуғыш зат ретінде тиімділігіне байланысты рН көрсеткіші, сабындануы немесе көпіргіштігі, сақталу ұзақтығы және органолептикалық қасиеттеріне байланысты талдау жұмыстары әртүрлі әдістерді қолдануы арқылы жүзеге асырылды. Зерттеу жұмысының соңғы нәтижелері бойынша, алынған барлық өнімдердің сапалық қасиеті зертханалық жағдайда химиялық ластанған құрал-жабдықтар мен қатар тұрмыста күнделікті қолданылатын әртүрлі деңгейдегі майлы, ластанған жабдықтарды тазалау мақсатында қолдану тиімділігі тексеріліп, оң бағаланды.

Бұл жұмыста өнген жасыл қарақұмықтың (ӨЖҚ) еттен жасалған жартылай фабрикаттардың (котлеттердің) сапалық көрсеткіштеріне әсері қарастырылады. Негізгі мақсат – ӨЖҚ-ты дәстүрлі рецептураларға қосу арқылы органолептикалық және құрылымдық қасиеттерді жақсартудың орындылығын бағалау. Ет қоспалары жылқы еті мен құс етін 5%, 10%, 15% және 20% мөлшерде ӨЖҚ-пен ішінара алмастыру арқылы дайындалды. Органолептикалық қасиеттері – түсі, дәмі, консистенциясы, иісі мен шырындылығы – 5 балдық шкала бойынша бағаланды. Сонымен қатар, өсімдік компонентінің ет құрылымына таралуы мен кірігуін бақылау үшін микроструктуралық талдау жүргізілді. Нәтижелер көрсеткендей, 15%-ға дейінгі алмастыру котлеттердің текстурасы мен шырындылығын жақсартты, ал 20% алмастыру сенсорлық сапаға теріс әсер етті. Микроскопиялық бейнелер ӨЖҚ қосылғанда құрылымдық біркелкіліктің артқанын көрсетті. Алынған деректер өнген жасыл қарақұмықты ет котлеттерінің текстурасы мен тұтынушылық сапасын төмендетпей жақсартуға арналған функционалды өсімдік қоспасы ретінде қолдану мүмкіндігін растайды. Бұл зерттеу калориясы төмен, пайдалы, құрамында теңгерімді және функционалды қасиеттері бар жартылай фабрикаттарды жасауға ықпал етеді.

Бұл шолуда еттің жетілу процесінің микробиологиялық қауіпсіздігіне арналған заманауи зерттеулерге басты назар аударылған. Әсіресе, әртүрлі жетілу әдістерінің микробтық ластану деңгейіне әсері және патогенді микроорганизмдердің дамуына байланысты қауіптер талданады. Жетілу жағдайларын (температура, ылғалдылық және газдық орта құрамы) дәл бақылау қажеттілігі сияқты негізгі мәселелер қарастырылды. Сонымен қатар, еттің жетілу барысындағы микрофлорасын қадағалау және басқару әдістерін жетілдіруге бағытталған болашақ зерттеулердің перспективалық бағыттары анықталды. Мақалада микробиологиялық қауіптерді азайтудың инновациялық тәсілдерін әзірлеуге ерекше назар аударылып, олардың өнімнің органолептикалық қасиеттеріне әсер етпеуі маңызды екені атап өтілді. Бұдан бөлек, еттің әртүрлі жетілу кезеңдерінде микробтық құрамын дәлірек талдау үшін заманауи биотехнологиялар мен молекулалық-генетикалық әдістерді қолдану мүмкіндіктері қарастырылды. Осы зерттеулердің дамуы өнімнің қауіпсіздігін арттырып қана қоймай, микробиологиялық процестерді оңтайландыру арқылы оның сапасын жақсартуға да ықпал етеді. Осылайша, шолу ет өнімдерінің жетілу кезеңіндегі микробиологиялық қауіпсіздігін кешенді түрде қамтамасыз етудің маңыздылығын айқындайды, бұл түпкілікті өнімнің сапасы мен қауіпсіздігін арттыруға көмектеседі. Озық технологияларды енгізу және жаңа бақылау әдістерін әзірлеу микробтық ластану қаупін барынша азайтуға мүмкіндік береді, осылайша еттің жетілу процесінің жоғары деңгейде тұрақтылығы мен сенімділігін қамтамасыз етеді.

Бұл мақалада тауық асқазандарын өңдеудің қалдықсыз технологиясын талдау және ғылыми зерттеулер ұсынылған. Ет пен басқа да құс өнімдерін сақтау және ұтымды пайдалану құс өңдеу саласының басты міндеті болып табылады. Рационалды өңдеуді тек қалдықсыз технология негізінде қамтамасыз етуге болады-бұл құсты толығымен құс ұшасынан ішкі мүшелерді алу, ішкі мүшелері пен майды қолдана отырып, құс етінен өнімдер шығару. Құс өңдеу зауытының экономикалық әл-ауқаты көбінесе оның құс өңдеудің шикізатын, негізгі және жанама өнімдерін қаншалықты тиімді пайдаланатынына байланысты. Шикізат пен өнімдерді жоғалтпай жұмыс істеу ғана емес, оларды оңтайлы пайдалану да маңызды. Тиісті өңдеу технологияларын қолдана отырып, жануарлар денелерінің пайдаланылмаған бөліктерін пайдалы өнімдерге айналдыруға болады, оларды пайдалану осы қалдықтарды өндірушілер үшін экономикалық және экологиялық жүктемелерді азайтады. Дайындалған өнімдерді, мысалы, тамақ өнеркәсібінде, емдік-профилактикалық жұмыстарда, сондай-ақ мал мен үй жануарларына арналған азық-түлік өндірісінде кеңінен қолдануға болады. Зерттеу барысында тауық асқазанының ішкі өнімдерінің химиялық және аминқышқылдық құрамы зерттелді, сонымен қатар тағамдық және емдік-профилактикалық мақсаттарға биологиялық белсенді қоспалар алу үшін тауық асқазанының қабығын ұтымды пайдалану ұсынылады.

Мақалада адам денсаулығын сақтау үшін қажетті қара шетен жемістеріндегі полифенолдардың, флавоноидтардың, β-каротиннің құрамын зерттеу нәтижелері келтірілген және Еңбекшіқазақ ауданы Қайназар ауылының бөктерінде жиналған қара шетен жемістеріндегі полифенолдардың мөлшері 3,77%, Талғар ауданы Ақбұлақ ауылының бөктерінде жиналған жемістерде – 4,07%, Талғар ауданының Қарабұлақ ауылының бөктерінде жиналған жемістерде - 4,4% құрайтыны анықталды. Флавоноидтардың мөлшері сәйкесінше 2,24; 2,65; 2,71%, β-каротин – 0,185; 0,203 және 0,229 мг/100 г құрайды. Қарабұлақ ауылының бөктерінде жиналған жемістердегі полифенолдардың, флавоноидтардың және β-каротиннің мөлшері Қайназар ауылы мен Ақбұлақ ауылының бөктерінде өсетін қара шетен жемістерінің ұқсас көрсеткіштерінен асып түседі. Қара шетен жемістерінен экстрактілер мен концентраттар алудың технологиялық схемасы жасалды. Жемістерден спиртті экстрактілері мен концентратын алудың технологиялық үдерісі келесі кезеңдерден тұрды: өсімдік шикізаты мен экстрагентті дайындау, ұнтақтау және електен өткізу, ультрадыбыстық экстрактордағы экстракция, сүзу, тазарту, концентрациялау, пастерлеу және орау. Үлгілерді алудың келесі режимдері ұсынылды: ультрадыбыстық толқындардың жиілігі 35 кГц, экстракция уақыты 45 минут, температура 50⁰С, ал алынған экстрактілердің концентрациясы 40-50⁰C температурада және 800 мбар қысымда Ika RV-10 маркалы аппаратты қолдана отырып, вакуумдық булану әдісімен жүзеге асырылды.

Мақалада дәстүрлі сүтті-ақуызды ұлттық өнім – сары ірімшікті функционалдық қасиеттері жоғары тағам ретінде жетілдіру жолдары қарастырылады. Зерттеу жұмысының өзектілігі – халықтық тағамдарға табиғи өсімдік текті ингредиенттерді қосу арқылы олардың тағамдық және биологиялық құндылығын арттыру мүмкіндігін негіздеу. Мақсат – шырғанақ (Hippophae rhamnoides) пен итмұрын (Rosa canina) экстрактілерін сары ірімшік өндірісіне енгізе отырып, өнімнің органолептикалық, физика-химиялық, дәрумендік және аминқышқылдық құрамын жақсарту. Эксперимент барысында экстрактілер табиғи түрде дайындалып, сүтке қосылып ферментативті ұйыту, қайнату, сығымдау және кептіру сатыларынан өтті. Алынған үлгілер тағамдық құндылығы, антиоксиданттық белсенділігі және тұтынушылық көрсеткіштері бойынша кешенді түрде бағаланды. Нәтижесінде, шырғанақпен байытылған сары ірімшік үлгісінің құрамында ақуыз, май және С дәруменінің мөлшері анағұрлым жоғары болып, аминқышқылдық спектрі кең әрі тұрақты екені анықталды. Итмұрын қосылған өнімде B дәрумендер тобының мөлшері басым, ал антиоксиданттық белсенділігі жоғары көрсеткіш көрсетті. Екі үлгі де органолептикалық тұрғыдан жоғары бағаға ие болды – тығыз құрылымы, жағымды дәмі мен иісі тұтынушылар тарапынан оң бағаланды. Жүргізілген зерттеу нәтижелері өсімдік текті ингредиенттермен байытылған сары ірімшіктің тағамдық және биологиялық тиімділігі артқанын, әрі бұл тәсіл ұлттық тағамдарды жаңғыртудың және денсаулыққа пайдалы функционалдық өнімдер жасаудың тиімді жолы екенін көрсетті.

Мақалада отандық дәстүрлі ашытылған сүт өнімдерінен оқшауланған сүт қышқылы бактерияларының технологиялық қасиеттері мен экзополисахаридтер синтездеу қабілетін зерттеу нәтижелері келтірілген. Штаммдарды идентификациялау MALDI-TOF MS және API 50CHL әдістерін қолдану арқылы жүргізілді. Барлық тексерілген штамдар сүтте жақсы өсу қабілетін көрсетті. 24 сағаттық инкубациядан кейін олар йогуртқа ұқсайтын біртекті, тығыз консистенцияны қалыптастырды және ашытылған сүт өнімдеріне тән жағымды хош иіске ие болды.
Технологиялық көрсеткіштер бойынша Lactobacillus acidophilus 3.7 және Lactobacillus acidophilus 3.10 штамдары ең жақсы нәтиже көрсеткенін атап өткен жөн: жасушалардың жалпы саны сәйкесінше 3,6 ± 2,3×10⁸ және 1,8 ± 4,0×10⁹ КТБ/мл, ал ph мәндері 3,6 және 3,7 болды. Зерттелген тоғыз штамның сегіз штаммы оң экзополисахарид өндіретін белсенділік көрсеткені анықталды. Бұл штамдар пробиотикалық қасиеттерді одан әрі зерттеу шеңберінде қолдану үшін кейіннен бағалау үшін таңдалып алынды.
Жүргізілген скрининг нәтижелері бойынша Lb, paracasei 4.2 штаммы жоғары экзополисахарид-өндіру белсенділігін көрсетті.

Бұл мақалада өсімдік компоненттерінің қышқыл-негіз балансына және әртүрлі ет өнімдерінің май қышқылының құрамына әсері қарастырылады. Өсімдік сығындылары қосылған ет, шұжық және өңделген ет РН бойынша зерттеулер жүргізілді. Зерттеу төрт эксперименттік топ үшін сақтау уақытына (1, 3, 24 және 120 сағат) байланысты мяса РН өзгеруін анықтады: бақылау (K), P (K+P), B (K+B) және B-SF-43 (K+B-SF-43). Алғашқы 24 сағатта топтар арасында айтарлықтай айырмашылықтар байқалмады, РН 5,8–6,2 аралығында өзгерді. Алайда, 120-шы сағатта барлық үлгілерде РН-ның айтарлықтай жоғарылауы тіркелді, бұл белоктардың ыдырауы және аммиактың жиналуы сияқты биохимиялық өзгерістерді көрсетеді. РН-ның ең айқын өсуі K+B және K+B-SF-43 топтарында байқалады, бұл арнайы қоспаларды немесе бактерияларды қолданумен байланысты болуы мүмкін. Бақылау тобы (K) зерттеудің барлық кезеңдерінде ең төменгі рН мәнін көрсетті, бұл баяу ыдырау процесін көрсетуі мүмкін. Нәтижелер әртүрлі өңдеулердің мяса РН динамикасына және сақтау сапасына әсерін растайды. Хроматография әдісімен май қышқылдарына талдау жасалды, бұл қоспаларды қолдану кезінде липидтер құрамындағы өзгерістерді анықтауға мүмкіндік берді. Нәтижелер ет өнімдерінің тағамдық құндылығын жақсарту үшін өсімдік компоненттерін қолдану перспективасын көрсетеді.

Мақалада жантақтың (Alhagi) функционалды ингредиент ретінде сусындарға қосылу мүмкіндігі қарастырылады. Жантақтың (Alhagi) функционалды ингредиент ретінде сусындарға қосылу мүмкіндігі ғылыми тұрғыдан қызықты әрі перспективті бағыт болып табылады. Бұл өсімдік флавоноидтар, полифенолдар, аминқышқылдары мен минералдарға бай болғандықтан, оның антиоксиданттық, қабынуға қарсы және иммуномодуляциялайтын қасиеттері адам денсаулығына оң әсер етуі мүмкін.
Сұйық көмірқышқыл газы (СО₂) экстракциясы – жоғары тиімді әдіс, ол токсикалық еріткіштерді пайдаланбай, өсімдік шикізатынан жоғары сапалы биологиялық белсенді қосылыстарды алуға мүмкіндік береді. Экстракция шарттарын оңтайландыру арқылы белсенді компоненттердің биожетімділігі мен тұрақтылығын арттыруға болады.
Жантақ қосылған функционалды сусындарды әзірлеу дұрыс тамақтану мен профилактикалық медицина саласындағы жаңа қадам болып табылады. Мұндай сусындар табиғи және қауіпсіз өнімдер ретінде заманауи тұтынушылардың сұранысына ие болуы мүмкін, сонымен қатар денсаулықты жақсартуға және ағзаның қорғаныс жүйесін нығайтуға ықпал етеді.

Мақала ет өңдеу өнеркәсібінде ақуыз көзі ретінде қан плазмасының ақуыз фракцияларын қолдану перспективаларына арналған. Мұндай өнімдерді жасау қажеттілігі ет өңдеу саласында қалыптасқан жағдайдан туындады – ет өнімдерін өндірудің жеткіліксіздігі ақуыздың жетіспеушілігі.
Қан плазмасында адам ағзасындағы ақуыздарды синтездеуге қажетті маңызды аминқышқылдарының жиынтығы бар. Жоғары ерігіштігі мен функционалдық сипаттамаларына байланысты плазма ақуыздары әртүрлі тағамдық матрицаларға оңай біріктіріліп, олардың тағамдық құндылығы мен органолептикалық қасиеттерін жақсартады.
Қан плазмасы ақуыздарының биологиялық және функционалдық құндылығы жоғары. Функционалдық гельдеу, көбіктену, эмульгерлену және ет өнімдерін тұрақтандыру сияқты қабілеттермен сипатталады.
Бұл жұмыста әр түрлі жастағы ірі қара малдың қан плазмасының консистенциясы мен құрылым қалыптастыру қабілеті зерттелді. Жас малдың, 1 жастан 3 жасқа дейінгі және 6 жастан 7 жасқа дейінгі бұқашықтардың қан плазмасының гель түзілу қабілеті және сүт қышқылды ашытқы концентрациясының ірі қара малдың қан плазмасының құрылымдалыуына әсері зерттелді.
Әрі қарай құрылымданған плазмадан алынған консистенцияны салыстырмалы бағалау жүргізілді.
Бұл жұмыстың мақсаты сойылған ірі қара малдың қан плазмасының консистенциясы мен құрылымдық қабілетін салыстырмалы бағалау болып табылады.

Ет және ет өнімдерінің сапасын ұзақ уақыт сақтау көптеген факторларға, соның ішінде физика-химиялық процестерге, микроорганизмдердің белсенділігіне және сенсорлық сипаттамалардың өзгеруіне байланысты күрделі міндет болып табылады. Осыған байланысты радиациялық өңдеу микробиологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қабілетінің арқасында ет өнеркәсібінде перспективалы әдіс ретінде қарастырылады. Бұл зерттеу төмен энергиялы электронды сәулені қолданудың тиімділігін зерттеуге бағытталған.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік бөлімінде 5 МэВ-тан аз энергиясы бар наносекундтық электронды сәуле шығаратын ИЛУ-10 үдеткішінде сиыр етінің үлгілерін сәулелендіру қарастырылған. Сиыр етінің үлгілері 3, 6 және 9 кГр мөлшерінде өңделді. Нәтижелер 3 кГр мөлшерде микробиологиялық ластанудың айтарлықтай төмендеуін, атап айтқанда, ет бетінен патогендік микроорганизмдердің жойылуын қамтамасыз ететінін көрсетті. Радиациялық сәулелендіру мөлшерін оңтайлы параметрін қолдану үлгілердің пролангация мерзімінде микроағзалардың пайда болмайтындығын көрсетті. Сонымен қатар, 3 кГр мөлшерінде сәулелендіру өнім сапасының интегралды көрсеткіштеріне айтарлықтай әсер еткен жоқ. Зерттеу нәтижелері электронды үдеткіштің көмегімен жүргізілген радиациялық өңдеудің тамақ өнеркәсібінде өнімнің сақтау мерзімін ұзартуға әлеуетті ықпал ететінін дәлелдейді. Осылайша, электронды үдеткіш көмегімен жүргізілген радиациялық өңдеу ет өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуде және сақтау мерзімін арттыруда тиімді құрал бола алады.

Осы мақалада жергілікті және басқа тұқымды қой сүтінің ірімшік жарамдылығына жүргізілген эксперименттік зерттеулердің нәтижелері және қой мен ешкі сүтінің қоспасынан ұлттық үй жұмсақ ірімшігінің жаңа түрін өндіру технологиясын жетілдіру туралы баяндалған. ҒЗЖ бірінші кезеңінде ұлттық сүт – ақуыз өнімдерін, оның ішінде ұлттық жұмсақ ірімшік түрлерін өндіру технологиясының даму тенденциясы мәселелері бойынша ғылыми-техникалық және патенттік әдебиеттерге шолу жасалды. Әрі қарай, ешкі мен қойдың жергілікті және де басқа тұқымды жануарлардың сүтінің ірімшікке жарамдылығына эксперименттік зерттеулер жүргізілді. «Горноалтай» тұқымының ешкі сүті және «Қазақ Солтүстік мериносының» аборигендік тұқымының қойлары, ешкі мен қой сүтінің қоспасынан «Кереку» ұлттық жұмсақ үй ірімшігінің жаңа түрін өндіру үшін негізгі шикізат ретінде таңдалды. Ешкі мен қой сүтінің қоспасынан «Кереку» ұлттық жұмсақ үй ірімшігінің жаңа түрін алу үшін әр түрлі ашытқылар мен ферменттерді қолдана отырып, ірімшікке жарамды сүтті коагуляциялау процесі зерттелді. Ұю процесі 37-380С 40-60 мин температурада жүргізілді. Нәтижелер мұндай «lactoferm ECO ашытқы» ферментінің Natural Rеnnet өте жоғары сүт ұю белсенділігіне ие екенін көрсетті. Ешкі мен қой сүтінің қоспасынан ұлттық жұмсақ үй ірімшігі «Кереку» үшін функционалды қоспа ретінде құрғақ соя сүтінен жасалған соя пастасы да қолданылды және оның өнімнің ірімшік қоспасындағы концентрациясы анықталды. Бұл жағдайда 8-10% соя пастасы бар жұмсақ ірімшік үлгілері таңдалды. Соя пюресі мөлшерінің 10% - дан асуы органолептикалық көрсеткіштердің нашарлауына, яғни соя компонентінің шамадан тыс айқын дәміне әкелетіні анықталды. Дайын өнімнің сапалық көрсеткіштерін айқындай отырып, екі нұсқада ешкі мен қой сүтінің қоспасынан «Кереку» ұлттық жұмсақ үй ірімшігінің жаңа түрін өндірудің рецептурасы мен технологиялық процесі әзірленді.

Мақалада авторлар әртүрлі шикізат көздерінен хитозан синтезі бойынша зерттеулердің нәтижелерін, олардың молекулалық-массалық, физика-химиялық сипаттамаларын, сондай-ақ оларды әртүрлі салаларда қолдану салаларын зерттеді. Хитозан мен оның туындыларын тамақ өнеркәсібінде орау материалдары ретінде қолдану тағамның балғындығын сақтауға және хитозан жоғары бактерияға қарсы және микробқа қарсы қасиеттерін көрсеткен кезде олардың сақтау мерзімін ұзартуға ықпал ететіндігі көрсетілген. Хитозанды өнімге тағамдық қоспалар ретінде қолдану адам ағзасынына өнімнің сіңімділігін жақсартады және олардың антиоксиданттық қасиеттерін арттырады.

Бұл жұмыста ультрадыбыстық тербеліс толқындарының марал етіне, ет кесіктеріне және сиырдың қарнына тән әртүрлі ет шикізатының кесу кернеуіне әсері зерттелді. Зерттеулер 35 және 60 кГц жиіліктегі ультрадыбыстық ванналарда жүргізілді, өңдеу ортасы ретінде су және 2% аскорбин қышқылының ерітіндісі пайдаланылды. Әдістеме стандартты өлшемдегі үлгілерді дайындау, оларды 30-300 секунд аралығында ультрадыбыспен өңдеу және соңынан кесу кернеуін құрылымөлшегіш арқылы анықтауды қамтыды. Нәтижелер көрсеткендей, ультрадыбыстық өңдеудің оңтайлы параметрлері (60 кГц жиілік және 240 секунд аскорбин қышқылы ерітіндісінде) барлық зерттелген шикізат түрлері үшін кесу кернеуінің максималды төмендеуін қамтамасыз етеді, бұлшықет талшықтарының құрылымының айқын жұмсаруы байқалады. Атап айтқанда, марал еті үшін кесу кернеуі бастапқы 12080 Па-дан 7572 Па-ға дейін төмендеді, ал ет қиындысы мен мес қарны үшін көрсеткіш 1,5 еседен аса азайды. Алынған нәтижелер ультрадыбыстық өңдеудің ет шикізатының технологиялық қасиеттерін арттырудағы тиімділігін көрсетіп, ет өңдеу үдерістерін интенсификациялау үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.

Мақалада сүтті десерт – балмұздақ өндірісінде жабайы жемістер мен жидектерді пайдалану мүмкіндігі қарастырылады. Бұл жабайы шикізат дайын өнімнің сапалық сипаттамаларына да, жалпы адам ағзасына да жағымды әсер ететін бірқатар жағымды қасиеттерге ие. Оларға мыналар жатады: радиопротекторлық қасиеттері бар пектиндік заттардың жоғары мөлшері, соның арқасында дайын өнімдерді ауамен, сумен және топырақпен ластанған зиянды және қауіпті заттары бар Экологиялық қолайсыз аймақтарға ұсынуға болады; зиянды микроорганизмдердің дамуын тежейтін жұқпалы аурулардың дамуына кедергі келтіретін Бактерияға қарсы қасиеттер; адам ағзасына жалпы күшейтетін әсері бар көптеген дәрумендер.
Жабайы жемістер мен жидектердің өсімдік құрамының тұтынушылық (органолептикалық, физика-химиялық), микробиологиялық және реологиялық (балмұздақтың шайқалу дәрежесі, балмұздақтың еру жылдамдығы) көрсеткіштеріне әсерін зерттеу нәтижелері көрсетілген. Дәстүрлі технология бойынша жасалған балмұздақ үлгілері және әзірленген өсімдік композициясы енгізілген үлгілер зерттелді.
Сонымен қатар, зерттеу балмұздақ қаптамасының дизайнына көп көңіл бөледі. Тауардың қаптамасы тұтынушы жиі өзара әрекеттесетін брендтің бренд стилінің негізгі тасымалдаушысы болғандықтан, бұл өзара әрекеттесу қай жерде болса да, дүкенде немесе маркетплейстерде ол қаптаманы көреді. Ұсынылған қаптаманың дизайны бренд элементтерін, стилистиканы, графикалық шешімді, түс комбинациясын қолданудың арқасында өнімді осындай өнімнің алуан түрінен бөлуге арналған.

Бұл мақалада ферменттелген сәбіртікен шөптің су өсімдік сығындысын пайдалана отырып, шұжық өнімін дайындау технологиясы қарастырылған. Дәрілік өсімдіктердің экстракттары тағам өнімдеріне қосылған кезде дайын өнімдерге бірқатар пайдалы қасиеттер бере алады, мысалы: антиоксиданттық, функционалдық, дәмдік және хош иістік қасиеттер, сондай-ақ табиғи бояғыш ретінде қызмет атқара алады. Бүгінде бұл ет өнімдерін өндіруде жаңа тренд болып табылады.
Шұжық өніміне келесі компоненттер кірді: 1-сортты сиыр еті, тауық филесі, майсыз сүт, тауық жұмыртқасы, қызылша ұнтағы, ферменттелген сәбіртікен сығындысы. Ферменттелген шайқурайдың ферменттелмегенімен салыстырғанда айтарлықтай артықшылықтары бар – оның пайдалы қасиеттері күшейеді. Бірнеше сығынды рецептуралары дайындалып, су мен сәбіртікеннің 80:20 қатынасы В6 дәруменінің жоғары мөлшерін және флавоноидтардың көп болуын қамтамасыз ететіні анықталды, бұл оларды антиоксиданттық компонент ретінде пайдалануға негіз береді.
Шұжық өнімінің функционалдық қасиеттерін қызылша ұнтағы береді, ол тағамдық талшықтардың, минералдық заттар мен дәрумендердің көзі болып табылады және табиғи бояғыш ретінде де қолданылады.Химиялық құрамды зерттеу үшін стандартты зерттеу әдістері қолданылды, мәліметтерді өңдеу үшін Excel бағдарламасымен статистикалық талдау жүргізілді. Тәжірибелік пісірілген шұжық өнімін өндіру дәстүрлі технологиялық сызба бойынша жүзеге асырылды. Дайын өнімде химиялық құрамы мен физика-химиялық көрсеткіштері талданды. Зерттеу нәтижелері бойынша тәжірибелік үлгі бақылау үлгісімен салыстырғанда көрсеткіштері бойынша артықшылыққа ие болған және сақтау мерзімі ұзағырақ – 40 тәулік болған.

Бұл мақалада «Киёма» жеміс-көкөніс-жидек десертінің органолептикалық көрсеткіштері мен минералдық құрамын зерттеу нәтижелері келтірілген.
Бұл зерттеудің мақсаты – өсімдік тектес компоненттер комбинациясы негізінде функционалдық мақсаттағы «Киёма» жеміс-көкөніс-жидек десертінің рецептурасын және оңтайлы технологиясын әзірлеу. Жемістер мен көкөністер негізіндегі табиғи десерттерді (мысалы, Киёма) ілгерілету аз пайдалы тәтті өнімдерді алмастырған жағдайда тамақтану құрылымын жақсартуға ықпал етуі мүмкін.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша, өсімдік шикізаты негізінде әзірленген «Киёма» жеміс-көкөніс-жидек десерттері жоғары тұтынушылық сипаттамаларға ие екені дәлелденді. Органолептикалық бағалау нәтижесінде бес рецептуралық үлгінің барлығы жоғары ұпай жинады (орташа 4,75 балл), ал № 5 үлгісі ең жоғары – 5,0 балл нәтижесін көрсетті.
Минералдық құрамды талдау маңызды макро- және микроэлементтердің (калий, магний, кальций, фосфор, алюминий және кремний) бар екенін көрсетті. Бұл десерттерді күнделікті рациондағы минералды заттардың ықтимал көзі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Рецептураға қауын шырынын енгізу өнімдегі жалпы қант мөлшерін азайтып қана қоймай, оның функционалдық қасиеттерін арттырды.
Десертті өндірудің әзірленген технологиялық схемасы өсімдік текті биологиялық белсенді қосылыстардың максималды сақталуын қамтамасыз етіп, оларды дайындау үдерісінде термиялық бұзылуын барынша азайтуға мүмкіндік беретіні анықталды.

Мақалада нан өнімдерін шығаруға арналған белсенділігі жоғары микроорганизмдер негізінде жасалған биопрепараттар бойынша зерттеулерге бағытталған әдебиеттерге шолу жасалған. Микроорганизмдердің функциясы және оларды өндіру тәсілдері, ашытқыларды ферментациялау процесі, бактериялар мен ашытқылардың ферментациядағы ролі, ашытқыларды постбиотикалық бағалау, қамырды термиялық өңдеудің нан өнімдерінің сапасына әсері қарастырылған және сараптама жасалған.
Зерттеулер нан өнімдері шикізатындағы микроорганизмдердің тиімділігін арттыру мен белсенділігін реттеу мүмкіншіліктерін анықтаған, ал олар технологиялық процесті тиімді үйлестіруге және нан өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін арттыруға мүмкіншілік береді. Сонымен қатар, ашытқыдағы постбиотикалық компоненттер адам денсаулығына пайдалы қасиеттермен қамтамасыз етеді, оларға жақсы сіңімділік пен таралу және антиоксиданттық қасиеттер жатады. Алайда, зерттеулерде постбиотикалық компоненттердің қасиеттері мен тұрақтылық сипаттары толық қарастырылмаған.
Біздің зерттеулердің бағыты нан өнімдерінде адамға пайдалы әсер беретін постбиотикалық қасиеттері бар жоғары белсенді микроорганизмдер негізінде болуы керектігі анықталды. Сондықтан да, біздің зерттеулер адам ағзасына пайдалы болып келетін микробиологиялық косорциум мен ингредиенттерден тұратын ашытқыны жасау көзделді және өндірістік тәсілде микроорганизмдерді өсірудің, сұйық ашытқылардың тиімді әдістерін жасауға бағытталады.

Зерттеу өнімнің функционалдық және қоректік қасиеттерін жақсартуды қамтамасыз ететін өсімдік және жануарлар ингредиенттеріне негізделген 15% ақуыз-май эмульсиясын пайдаланып бургер пирогтарын өндіру технологиясын әзірлеу және оңтайландыруды қамтыды. Эмульсияны дайындау үшін натрий казеинаты, зығыр ұны, мұздатылған көкөністер және күнбағыс майы қолданылды, бұл тұрақты дисперсті жүйені құруға мүмкіндік берді. Химиялық талдау бақылау үлгісімен салыстырғанда жалпы май мен ылғалдың азаюымен бірге ақуыз мөлшерінің 18%-ға, көмірсулардың 267%-ға, күлдің 23%-ға артқанын көрсетті. Физико-химиялық сынақтар динамикалық тұтқырлық пен ығысу кернеуінің төмендеуін анықтады, ал тартылған еттің ылғалмен байланыстыру қабілеті 67,5%-дан 71,3%-ға дейін өсті, бұл суды ұстау қабілетінің жоғарылағанын және текстураның тұрақтылығының жақсарғанын көрсетеді. Органолептикалық талдау бақылау үлгісімен салыстырғанда түс, құрылым және дәм сипаттамалары бойынша жақсы нәтиже көрсетті. Микробиологиялық бақылау өнімнің қауіпсіздігіне кепілдік берді: патогенді микроорганизмдер анықталмады, микробтардың жалпы саны рұқсат етілген нормалардан айтарлықтай төмен болды. Әзірленген котлеттер ықтимал зиянды қаныққан май қышқылдарын тұтынуды азайтады, бұл тамақтанудың липидті профилін жақсартуға және жүрек-қан тамырлары ауруларының қаупін азайтуға көмектеседі.

Тамақ өнеркәсібіндегі заманауи тенденциялар ресурстарды ұтымды пайдалануды және қалдықтарды азайтуды қамтамасыз ететін тұрақты технологияларды әзірлеуге бағытталып келеді. Перспективалы бағыттардың бірі азық-түлік өндірісінде екіншілік қосымша ет шикізатын пайдалану болып табылады. Бұл мақаладағы зерттеудің мақсаты – қосымша шикізатты (бауыр, жүрек, өкпе) қолдана отырып, қосымша ет шикізаттарынан өндірілген шұжық өнімінің рецептурасын құру, сондай-ақ оның тамақ қауіпсіздігі көрсеткіштерін санитарлық заңнаманың талаптарына және тұрақты тамақ жүйелерінің принциптеріне сәйкес бағалау. Қосымша шикізаттан шұжық өнімін дайындау тұтынушылардың тағамдық қажеттіліктері мен дәмдік қалауларын қанағаттандыруға, олардың сапалы және қауіпсіз өніммен қамтамасыз етілуіне, қоректік тағамның қолжетімділігі мен жеткіліктілігін арттыруға, сондай-ақ азық-түлік жүйелерінің тұрақтылығына ықпал етеді. Жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек және ішекті пайдалану дайын өнімнің тағамдық және биологиялық құндылығын арттыруға мүмкіндік береді, сонымен бірге оның құнын төмендетеді. Мақалада өнімнің физика-химиялық, микробиологиялық және органолептикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізілді. Нәтижелер дайын өнімнің теңдестірілген химиялық құрамы бар екенін, қауіпсіздік ережелеріне сәйкес келетінін және функционалды тамақ өнімі ретінде қарастырылуы мүмкін екенін көрсетті. Қосымша шикізатты пайдалану ет өндірісінде қалдықсыз технология негізінде қосымша ет шикізаттарын тиімді пайдалану, тамақ қауіпсіздігін қамтамасыз ету, өндірістік қалдықтарды азайтуға және неғұрлым тұрақты тамақ жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді.

Мақалада сүтқышқыл өнімдерінде биологиялық белсенді қоспалар (ББҚ) ретінде пайдалану үшін дәрілік өсімдіктердің (күңгірт қызылкүрең (Echinácea purpúrea), маралшөп тамыры (Rhapónticum carthamoídes) және итмұрын (Rosa canina)) сапасы мен қауіпсіздігін зерттеу нәтижелері көрсетілген. Жұмыстың мақсаты – өсімдік шикізатындағы биологиялық белсенді заттардың (полифенолдар, флавоноидтар, илік заттектер, танин және С витамині) мөлшерін бағалау, сонымен қатар олардың қауіпсіздігін растау үшін радионуклидтер деңгейі анықталды. Зерттеулер стандартты талдау әдістері арқылы жүргізілді. Нәтижелер зерттелетін өсімдіктерде биологиялық белсенді заттардың жоғары мөлшерде бар екенін көрсетті. Полифенолдар мен флавоноидтардың ең көп мөлшері итмұрында, ал илік заттектер – күңгірт қызылкүреңде анықталды. Сапониндер күңгірт қызылкүрең (4,1 мг/100 г) және маралшөп тамырында (5,6 мг/100 г) анықталды. Итмұрын құрамындағы С дәруменінің көрсеткіші анықталды (718,44±8,62 мг/100г). Барлық үлгілер радионуклидтердің нормативтік талаптарына сәйкес келді, бұл оларды тамақ өнеркәсібінде қолдануға жарамды етеді. Бұл, әсіресе, қоршаған ортаның ластануы азық-түлік шикізатының сапасына әсер етуі мүмкін Абай облысы сияқты қолайсыз экологиялық аймақтарға қатысты. Алынған деректер сүтқышқыл өнімдердің функционалдық қасиеттері мен тағамдық құндылығын арттыру мақсатында осы өсімдіктерді пайдаланудың болашағы зор екенін растайды. Зерттеу нәтижелері иммунитетті нығайтуға және аурулардың алдын алуға бағытталған функционалды тамақтанудың жаңа өнімдерін әзірлеуге пайдалы болуы мүмкін.

Ет өнімдерін өңдеудің ферментация процесінде белсенді метаболикалық белсенділігі бар старттық культураларады қолдану тиімді биотехнологиялық әдісі болып табылады. Бұл әдіс өнімнің қауіпсіздігін, микробиологиялық тұрақтылығын арттыруға және сақтау мерзімін ұзартуға мүмкіндік береді. Әсіресе дәстүрлі ашытылған сүт өнімдерінен бөлініп алынған штаммдарды қолдану аса өзекті бағыттардың бірі болып табылады, себебі олар ферментацияға ұшыраған қой етінің дәстүрлі дәмін сақтауға және органолептикалық қасиеттерін жақсартуға ықпал етеді.
Осындай штаммдарға негізделген отандық ашытқыларды әзірлеу ұлттық ет өнімдерінің ассортиментін кеңейту, импорттық культуралардан тәуелділікті азайту және қазіргі заманғы азық-түлік өнеркәсібі мен функционалдық тамақтану тұжырымдамасының талаптарына сәйкес келу үшін маңызды практикалық мәнге ие.
Зерттеудің мақсаты – әртүрлі технология бойынша дайындалған дәстүрлі ашытылған сүт өнімі – құрттың микробиологиялық құрамына салыстырмалы талдау жүргізу және бөлініп алынған бактериялар негізіндегі ашытқыларды қолдана отырып, ферментация уақытының қой етінің сапалық көрсеткіштері мен ферментациялық процестерге әсерін бағалау.
Зерттеу барысында дәстүрлі қазақтың үш түрлі құрт үлгісінен сүт қышқылды бактериялар бөлініп алынып, алдын ала идентификация жүргізілді. Ашытқы ретінде L. casei және L. Lactis штаммдары пайдаланылып, олар белсенді тіршілік қабілеттілігі мен жағымды органолептикалық қасиеттерін көрсетті. Құрттан бөлінген микроорганизмдерге негізделген ашытқыны пайдалану арқылы қой етін ферментациялау технологиясы әзірленді. Ет үлгілері 4 °C температурада, 5 % тұз және 20 % ашытқы қосып, 4, 8 және 12 сағат бойы ұсталды. Нәтижелер pH төмендеуін, ылғал мен май мөлшерінің артуын, өнім құрылымының жақсаруын және ет-сүтті хош иістің қалыптасуын көрсетті. Су активтілігі қауіпсіз деңгейде қалды (Aw <0,90), бұл микробиологиялық тұрақтылықты қамтамасыз етті.
Мақалада теориялық және эксперименттік зерттеу әдістері қолданылды. Эксперименттік зерттеулер Шәкәрім университетінің профессор Қ.Ж. Амирханов атындағы тағам өнімдерінің физика-химиялық талдау зертханасында жалпыға ортақ, модификацияланған және стандартталған әдістерді қолдану арқылы жүргізілді.
Алынған нәтижелер құрттан бөлініп алынған автохтонды сүтқышқылды микроорганизмдерді қой етінен ұлттық ферменттелген ет өнімдерін өндіруде қолданудың перспективалы бағыт екенін дәлелдейді. Бұл штаммдар өнімнің сапасын, микробиологиялық қауіпсіздігін және органолептикалық сипаттамаларын жақсартуға септігін тигізеді. Болашақта ферментация технологиясын оңтайландыру және дайын өнімнің функционалдық қасиеттерін арттыруға бағытталған зерттеулер жүргізу орынды деп саналады

Бұл мақаланың мақсаты жартылай ысталған жылқы шұжығының сапалық көрсеткіштеріне розмариннің әсерін зерттеу. Зерттеу нәтижелері розмарин ұнтағы тоңазытқыш камерасында (температурасы 6 °С-тан аспаған жағдайда) сақталған шұжық өнімінде антиоксиданттық қасиеттерге ие екенін көрсетті. Алынған нәтижелерге сәйкес, шұжық өнімінде антиоксиданттық қасиеттері бар өсімдік шикізатын функционалды және табиғи ингредиент ретінде қолдану өнімнің түсі мен құрылымына әсер етпеді. Бұл деректер розмаринді жартылай ысталған жылқы шұжығының тотығу тұрақтылығын арттыру мақсатында қолдануға болатындығын дәлелдейді. Сонымен қатар, өсімдік тектес ингредиентті пайдалану өнімнің биологиялық құндылығын жоғарылатады және функционалды ет өнімдерін өндірудегі заманауи үрдістерге сай келеді.

Бұл ғылыми мақалада зертханалық жағдайда өндірілген функционалдық бағыттағы грек йогуртының сапасын бағалау нәтижелері ұсынылған. Сынақтар «Ұлттық сараптау және сертификаттау орталығы» АҚ аккредиттелген сынақ орталығында өнім сапасын мерзімді бақылау шеңберінде жүргізілді. Зерттеудің мақсаты өнімнің нормативтік құжаттама талаптарына, оның ішінде мемлекетаралық стандарттарға (МЕМСТ) және Кеден одағының техникалық регламенттеріне (КО ТР) сәйкестігін тексеру болды. Органолептикалық, физикахимиялық, токсикологиялық, микробиологиялық және радиациялық көрсеткіштер талданды. Сынақ нәтижелеріне сәйкес, йогурт біртекті кремді консистенцияға ие болды, оған тән ашытылған сүт дәмі мен хош иісі, сондай-ақ жидек компоненттерінің болуына байланысты күлгін түсті болды. Ақуыздың массалық үлесі 6,3% құрады, бұл белгіленген минимумнан (3,2%) асып түсті, алайда бұл деңгей грек йогуртына тән. Майдың массалық үлесі 15%-ға жетті, бұл грек йогуртына МСТ майының қосылуымен түсіндірілді. Микробиологиялық қауіпсіздікті, радионуклидтердің деңгейін және пестицидтердің қалдықтарын қоса алғанда, басқа көрсеткіштер рұқсат етілген мәндер шегінде болды. Алынған деректер өнімнің жоғары сапасы мен қауіпсіздігін көрсетеді және функционалдық өнімнің өзгешелігін айқындайды, бұл оны одан әрі өнеркәсіптік өндіру мен өткізу әлеуетін растайды.

Мақалада үш түрлі контрастты матрицадан – қымыз, шұбат және ашытылған қырыққабаттан бөлінген мәдениеттерге негізделген постбиотик өндірушілерді бастапқы іріктеуге штамм-бағытталған тәсілдің морфологиялық-тинкториалдық скринингі бойынша апробация нәтижелері ұсынылған. Қымыз үшін Saccharomyces s.l. саңырауқұлақ морфотипінің үстемдігі анықталса, шұбатта ашытқылар қатысқан күйде таяқшалы және кокктық сүтқышқылды бактериялары бірге табылды; сондай-ақ ашытылған қырыққабаттан экзополисахаридогенезге тән мукоидты фенотиптер бойынша сүтқышқылды микроорганизмдері анықталды. Микроморфологиялық және колониялық белгілердің қосындысы бойынша мақсатқа бағытталған (антиоксидантты, қабынуға қарсы, иммуномодуляциялық) постбиотикалық фракцияларды алу әлеуеті бар, сүт өнімдерімен технологиялық тұрғыдан үйлесімді кандидатштаммдар коллекциясы қалыптастырылды. Нәтижелердің практикалық маңыздылығы – ұсынылған бастапқы скрининг релевантты кандидат-штаммдарды жылдам және қайталанушылықпен іріктеуге мүмкіндік береді, растайтын идентификацияға (биохимиялық және молекулалық әдістер) өту критерийлерін анықтайды, сондай-ақ постбиотикалық фракцияларды алу параметрлерін таңдауда бастапқы бағытты белгілейді. Алынған мәліметтер функционалды сүт өнімдерін әзірлеу кезінде зертханалық және технологиялық сынақтарды жоспарлауға тура қолданылуы мүмкін. Морфологиялық тәсілдің шектеулері (таксономиялық дәлдік тек реттік деңгейде) аспаптық әдістермен болжамды валидация арқылы өтеледі. Жұмыстың қорытындысы – постбиотик өндірушілерді іріктеу және оларды функционалды сүт өнімдері технологиясына енгізуге даярлау бойынша әдістемелік тұрғыдан негізделген база болып табылады.

Бұл жұмыста молибден дисульфиді (MoS₂) және никельмен модификацияланған MoS₂ гибридті наноқұрылымдары (Ni/MoS₂) екі түрлі әдіспен яғни, химиялық газ фазалық тұндыру және магнетронды шашырату арқылы синтезделіп, олардың құрылымдық және морфологиялық қасиеттері жан-жақты зерттелді. Синтезделген үлгілердің беткі морфологиясы мен микроқұрылымын бағалау үшін сканерлеуші электронды микроскопия, элементтік құрамын анықтау үшін энергия-дисперсиялық рентгендік спектроскопия, ал кристалдық құрылымымен фазалық сәйкестіктігі Раман спектроскопиясы көмегімен талданды. Сканерлеуші электронды микроскопия талдауы қабатталған материалдарға тән алтыбұрышты симметриялы жоғары кристалды үшбұрышты кристалдардың түзілуін анықтады. Элементтік карталау молибден мен күкірттің таралуын, ал гетероқұрылымда никельдік қабаттың біркелкі таралуын растады. Раман спектрлері MoS2 қабатының түзілуін көрсететін Δ ≈ 25,8 см-1 қашықтығы бар E2g ~380 см-1 және A1g ~406 см-1 тән тербеліс модаларын көрсетсе, ал гетероқұрылымда MoS2 екі фазасының көрсеткіштері дәлел болды. Осы нәтижелер алынған материалдардың құрылымын, қасиеттерін және фазалық құрамын басқару арқылы синтез шарттарын оңтайландыруға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде материалдарды болашақта сенсорлық жүйелерде, оптоэлектрондық құрылғыларда, сутек эволюциясы реакциясында және басқа да каталитикалық процестерде қолдану мүмкіндігін кеңейтеді. Сонымен қатар, Ni модификациясы MoS₂ материалдарының функционалдық сипаттамаларын жақсартып, олардың көпсалалы қолданбалы бағыттарда әлеуетін арттырады.

Бұл мақалада диффузиялық электролиттік-плазмалық борлаудың 40Х болатының құрылымы мен трибологиялық сипаттамаларына әсері қарастырылады. Рентгендік дифракция және сканерлеуші микроскопия әдістері арқылы құрылымдық-фазалық құрам зерттелді, ал болаттың механикалық және трибологиялық қасиеттері қаттылық өлшегіш пен трибометр арқылы бағаланды. 40Х болатының бастапқы күйі мен диффузиялық электролиттік-плазмалық өңдеуден кейін, оксидтерді электрохимиялық жылтырату арқылы жойғаннан кейінгі күйі салыстырылды. Диффузиялық электролиттік-плазмалық өңдеуден кейін рентгендік дифрактограммаларда FeB және Fe₂B боридтік фазалары анықталды, бұл диффузия процесінің жүргенін дәлелдейді. Сондай-ақ микроқаттылықтың 5 есеге артқаны және тозу интенсивтілігінің бастапқы күйге байланысты 3 есеге дейін төмендегені анықталды. Борлау процесінен кейінгі құрылым морфологиясы үш аймақтан тұратын зоналылыққа ие екені анықталды: борланған қабат, диффузиялық аймақ және термиялық әсер ету аймағы. Бұл зерттеу нәтижелері диффузиялық электролиттік-плазмалық өңдеудің машина жасау мен тау-кен өндірісі саласындағы бөлшектерді өңдеуде болашағы зор екенін көрсетеді.

Бұл зерттеуде жоғары энтропиялы CoCrFeNiMn қорытпасы негізіндегі жабындар 316L тот баспайтын болаттан жасалған төсеніштерге екі түрлі режимде ауа-плазмалық тозаңдату арқылы жағылды. Тозаңдатудан кейін жабындар 500°C температурада вакуумдық күйдіруге ұшырады. Жұмыстың мақсаты сутегі ағынының жылдамдығы мен кейінгі күйдірудің жабынның фазалық құрамына, микроқұрылымына және механикалық қасиеттеріне әсерін зерттеу болды. Рентгендік фазалық талдау барлық үлгілерде гранецентрленген кубтық (ГЦК) құрылым басым екенін көрсетті, бірақ күйдіруден кейін, әсіресе APS 2 режимінде σ-фазасы мен MnO және MnCr2O4 оксидтік фазаларының түзілуі байқалды. СЭМ/ЭРС деректері бойынша ауа-плазмалық тозаңдатумен тозаңдатылған жабынға тән қабатты микроқұрылым және қыздырудан кейін жабынның жоғарғы аймағында оттегінің жоғарылауы анықталды 390 HV0,2 ең жоғары микроқаттылық APS 2a жабындысы үшін тіркелді, бұл қатты екіншілік фазалардың пайда болуымен байланысты. Дегенмен, тозуға сынаулар көрсеткендей, ең жақсы тозуға төзімділік APS 1 және APS 1a режимдерін қолдана отырып алынған жабындарда байқалды, өйткені фазалық құрылым тұрақтырақ және тотығуға бейімділігі аз. Алынған нәтижелер үйкеліс және тозу жағдайында ЖЭҚ негізіндегі жабындардың пайдалану сипаттамаларын жақсарту үшін тозаңдату параметрлері мен жұмсарту шарттарын кешенді оңтайландырудың маңыздылығын көрсетеді.

Бұл мақалада өндірістік және төтенше жағдайларда қолданылатын жеке қорғаныс құралдарының (ЖҚҚ) жылуфизикалық сипаттамаларына кешенді талдау жүргізілді. Жоғары температура мен сәулелік жылу ағыны жағдайында адам ағзасын термиялық зақымданудан қорғау – басты міндеттердің бірі болып саналады. Зерттеу барысында үш түрлі материалдың жылуөткізгіштік, жылусыйымдылық, термиялық төзімділік және инфрақызыл сәуле шағылту қасиеттері зертханалық сынақтар арқылы және COMSOL Multiphysics платформасындағы модельдеу әдісімен бағаланды. Сонымен қатар, өндірістік ортада жұмыс істейтін қызметкерлер арасында сауалнама жүргізіліп, ЖҚҚ-ның шынайы қолдану тиімділігі анықталды. Алынған нәтижелер ЖҚҚ-ның әртүрлі типтерінің нақты жұмыс жағдайларындағы жарамдылығын ғылыми тұрғыда бағалауға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде олардың құрылымын жетілдіру, жаңа буын қорғаныс киімдерін жасау және өндірістік қауіпсіздік деңгейін арттыру бойынша практикалық ұсыныстар әзірлеуге негіз болады.
Зерттеу нәтижелері химия, металлургия, мұнай-газ және өрт сөндіру салаларындағы ЖҚҚ сапасын жақсартуға бағытталған. Сонымен қатар, болашақ зерттеулерде материалдың эргономикасы мен адам физиологиясына әсерін, сондай-ақ смарт-датчиктермен біріктіру мүмкіндігін кешенді бағалау ұсынылады. Мұндай ғылыми негізделген тәсілдер тек қауіпсіздікті емес, жұмысшылардың өмір сүру сапасын да арттыруға септігін тигізеді

Бұл жұмыста электролитті-плазмалық цементация (ЭПЦ) режимдерінің конструкциялық болаттардың құрылым-фазалық күйіне, микроқаттылығына және трибологиялық сипаттамаларына әсері зерттелді. ЭПЦ процесі 10 % кальциленген сода (Na₂CO₃) және 20 % карбамид (CO(NH₂)₂) ерітіндісінде, шамамен 950 °C температурада және 300 В кернеуде жүргізілді. Болат 20 үшін екі түрлі салқындату режимі қолданылды: электролиттегі табиғи салқындату және өңдеу аймағына электролит ағынын бағыттау арқылы жүзеге асырылатын белсенді соплалық салқындату. Ал 30ХГСА болаты үшін тек табиғи салқындату қолданылды. Құрылым морфологиясы мен фазалық құрамы рентгендік дифракциялық талдау, сканерлейтін электрондық микроскопия және оптикалық микроскопия арқылы зерттелді. Зерттеу нәтижелері ЭПЦ-дан кейінгі болаттардың микроқұрылымы айқын зоналық сипатқа ие екенін және негізінен мартенсит фазасымен бірге Fe₃C және Fe₇C₃ карбидті қосындыларынан тұратынын көрсетті. Модификацияланған қабаттың қимасы бойынша микроқаттылық FISCHERSCOPE HM2000 құрылғысы арқылы өлшенді. Трибологиялық сынақтар TRB3 құрылғысында «шар-диск» сызбасы бойынша, 10 Н қалыпты жүктемеде және 0,05 м/с сырғанау жылдамдығында, құрғақ үйкеліс жағдайында жүргізілді. Белсенді салқындату болат 20 үшін максималды микроқаттылықтың 430 HV дейін, ал болат 30ХГСА үшін 720 HV дейін артуына ықпал ететіні анықталды (бастапқы мәндері тиісінше 170 HV және шамамен 250 HV). Сондай-ақ, ЭПЦ-дан кейін үйкеліс коэффициентінің орта есеппен 25-30 % төмендегені байқалды. Алынған нәтижелер ЭПЦ-ның микроқаттылығы жоғары және трибологиялық қасиеттері жақсарған беріктендірілген қабаттарды қалыптастырудағы тиімділігін дәлелдейді және бұл әдістің ауыр механикалық және үйкеліс жүктемелері жағдайында жұмыс істейтін бөлшектерді өндіруде қолдануға әлеуеті бар екенін көрсетеді.

Бұл мақалада ұшқын-плазмалық пісіру (ҰПП) әдісі арқылы LaNi₅ негізіндегі сутегі жинақтаушы қорытпаны алу технологиясы зерттелді. Алдын ала механикалық белсендіру және синтездеу процестері лантан (La) және никель (Ni) металл ұнтақтарының 20: 1 және 30: 1 массалық қатынастарында жүргізілді. Дайындалған ұнтақ қоспалары диаметрі 20 мм графиттік матрицаға салынып, алдын ала престеліп, вакуумдық ортада 1250°С температурада және тұрақты қысымда ISKRA қондырғысында 1250°C температурада және тұрақты қысымда пісіру.
Синтезделген үлгілерге фазалық талдау жүргізу үшін рентгендік дифрактометрия әдісі қолданылды. Нәтижесінде LaNi₅ фазасының түзілуі байқалатыны анықталды. Негізгі фазадан басқа La₂O₃ оксиді де анықталды, бұл материалдың ішінара тотығуын көрсетеді. Қорытпа құрылымындағы фазалық өзгерістер мен кристаллдық ерекшеліктер анықталды. Сонымен қатар, материалдың морфологиясы мен микроструктурасын зерттеу үшін сканерлеуші электронды микроскоп қолданылып, алынған үлгілердің беткі құрылымы мен бөлшек өлшемдерінің таралуы сипатталды.Зерттеу нәтижелері LaNi₅ негізіндегі сутегі жинақтаушы материалды алу үшін ұшқын-плазмалық пісіру әдісінің тиімділігін көрсетті және синтез параметрлерінің материалдың фазалық құрамына және микроструктуралық сипаттамаларына әсерін айқындауға мүмкіндік берді.

Бұл зерттеуде магнетронды бүрку әдісімен алынған көпқабатты (TiAlSiY)N/CrN қаптамаларының құрылымдық-фазалық күйіне алтын иондарымен (Au⁻) 60 кэВ энергиямен және 1×10¹⁷ ион/см² флюенсімен иондық имплантация әсері зерттелді. Кешенді талдау жүргізу үшін grazing-инциденттік рентгендік дифрактометрия (GIXRD), жоғары рұқсатты өткін электронды микроскопия (HRTEM), екінші реттік иондық масс-спектрометрия (SIMS), иондардың кері шашырауын талдау (RBS), сондай-ақ SRIM бағдарламасы бойынша иондардың енуін модельдеу әдістері қолданылды. Имплантация нәтижесінде қалыңдығы шамамен 20 нм болатын беттік қабаттың аморфталуы, кристаллит өлшемдерінің ~8 нм-ден 4–5 нм-ге дейін кішіреюі және қабатаралық шекаралардың бұлдырлануы байқалды. Азот атомдарының селективті шашырауы Ti және Al элементтеріне қарағанда 3-4 есе жоғары екендігі анықталды, бұл Si және Y сияқты легирлеуші элементтердің қайта таралуымен және жергілікті стехиометрияның бұзылуымен қатар жүрді. Модельдеу нәтижелері мен эксперименттік деректер бір-бірін растап, имплантация аймағындағы бастапқы кристалдық құрылымның едәуір бұзылатынын көрсетті. Алынған нәтижелер иондаушы сәулеленудің, термомеханикалық жүктемелердің және агрессивті орта жағдайында жұмыс істеуге арналған радиациялық төзімді, тозуға және жоғары температураға шыдамды қорғаныш қаптамаларын жобалауда қолдануға мүмкіндік береді.

Бұл зерттеуде қалайы фосфид/фосфаты негізіндегі көміртекті композиттік наноталшықтардың құрылымдық және морфологиялық өзгерістері синтез шарттарына байланысты зерттелді. Композиттер электроспиннинг және алдын-ала тотығу мен карбонизациядан екі сатылы термиялық өңдеу арқылы, этанол мен суда ерітілген поливинилпирролидон (ПВП), қалайы хлоридінің дигидраты (SnCl₂⋅2H₂O) және фосфор қышқылы қоспасынан алынды. Термиялық өңдеу нәтижесінде алынған наноталшықтардың физика-химиялық қасиеттері рентгендік диффракция, сканерлеуші электронды микроскопия (СЭМ) және CHNS элементтік талдауы арқылы зерттелді. SnCl₂⋅2H₂O:ПВП массалық қатынасы, алдын-ала тотығу температурасы және күйдіру температурасы мен уақыты фазалық құрам мен наноталшықтардың морфологиясын анықтады. 900°C-та 10 мин бойы күйдірілген үлгілерде, ұзағырақ күйдірілген наноталшықтармен салыстырғанда, жоғары кристалдылық байқалып, SnP фазасының түзілуі және фосфордың булануы градиентті құрылымның қалыптасуына ықпал етті. СЭМ нәтижелері талшық диаметрінің SnCl₂⋅2H₂O массалық үлесіне тәуелділігін көрсетті. Алдын-ала тотығу температурасының артуы көміртегінің тотығуына және аморфты құрылым түзілуіне әкелді. Осылайша, күйдіру шарттарын реттеу арқылы көміртекті композиттік наноталшықтардың құрылымдық қасиеттерін бақылауға болады. Бұл материалдар жоғары өнімділікке ие энергия сақтау жүйелері үшін перспективалы анодтық материалдар бола алады.

Жұмыста ӨМК «Қазмырыш» ЖШС металлургиялық кәсіпорнының ағынды суларын мыс (II), мырыш (II) және қорғасын (II) сияқты металл иондарынан тазарту зерттелді. Тайжүзген кен орнының (Шығыс Қазақстан) механикалық белсендірілген табиғи цеолитінің көмегімен металл иондарынан ағынды суларды тазарту мүмкіндігі негізделген. Цеолиттің фракциялық құрамына байланысты оның адсорбциялық қабілеті зерттелді. Сорбенттерді модификациялаудың тиімді әдісі - механикалық белсендіру көрсетілген. Эксперименттік зерттеулердің нәтижелері бойынша табиғи цеолит негізінде алынған механикалық белсендірілген сорбент металлургиялық кәсіпорындардың көп компонентті ағынды суларын терең тазарту үшін келешегі зор болып табылатыны анықталды. Цеолиттің сорбциялық белсенділігі сорбенттің механикалық белсендіру дәрежесіне тікелей байланысты екендігі анықталды. Өнеркәсіптік ағынды суларды Cu²⁺, Zn²⁺, Pb²⁺ иондарынан (сәйкесінше 53,85%, 88,52% және 92,11%) тазартудың ең үлкен дәрежесіне механикалық белсендірілген сорбенттің ағынды сумен 3 сағаттық байланысы (оңтайлы ірілік 50-100 мкм өлшемінде) және (1-2) г:100 см³ қатынасы арқылы қол жеткізіледі. Мыс (II), мырыш (II) және қорғасын (II) иондарының адсорбциялық изотермалары алғаш рет Тайжузген кен орнының механикалық белсендірілген цеолитінде Ленгмюр және Фрейндлих модельдеріне сәйкес салынған.

Бұл жұмыста алюминиймен модификацияланған, пиллярланған Na-монтмориллонит негізіндегі инновациялық бицеолитті катализатордың синтезі, құрылымы және каталитикалық белсенділігі қарастырылады. Катализатор құрамында HZSM-5 және HY цеолиттері (1:1 қатынасында) бар және олар Al(2.5)NaMM матрицасына біріктірілген. Мұндай құрылым жоғары қышқылдылықты, термиялық тұрақтылықты және жақсы дамыған мезо- және макрокеуекті жүйені қамтамасыз етеді. Катализатордың құрылымдық және функционалдық сипаттамалары РФА, ИКспектроскопия және NH₃-ТПД әдістерімен жан-жақты зерттелді. РФА нәтижелері NaMM сәтті пиллярланғанын растады, ал ИК-спектроскопия композиттегі барлық компоненттердің сақталған құрылымын және функционалдық топтарын көрсетті. NH₃-ТПД нәтижелері жалпы қышқылдықтың 163,8 мкмоль NH₃/г екенін және қышқыл орталықтардың 45,5% әлсіз, 46,9% орташа, 7,6% күшті түрінде бөлінгенін көрсетті. Әлсіз және орташа қышқылдықтың басымдығы ауыр көмірсутектердің басқарылатын термокаталитикалық деструкциясын қамтамасыз етеді және кокстың түзілуін едәуір төмендетеді. Катализатор битумды мұнай битуминозды жыныстардан термокаталитикалық әдіспен тиімді өндіру үшін перспективалы шешім болып табылады және ауыр көмірсутектерді өңдеуге арналған экологиялық таза әрі селективті платформа ұсынады.

Бұл зерттеу жұмысы молибден (Mo) және вольфрам (W) элементтерін қамтитын катализаторлардың фотокаталитикалық сутек өндіру процесіндегі тиімділігі мен тұрақтылығын арттыруға бағытталған. Олардың құрылымдық, электрондық, оптикалық, каталитикалық қасиеттері зерттелген. Жасыл сутек өндірісіне арналған арзан әрі белсенді катализаторларды әзірлеу – қазіргі заманғы энергия мен экология саласындағы маңызды міндеттердің бірі. Зерттеу барысында MoS₂ және WOx негізіндегі катализаторлар гидротермиялық әдіспен синтезделіп, әртүрлі температурада термиялық өңдеуден өткізілді. Катализаторлардың құрылымдық, морфологиялық және оптикалық қасиеттері Raman, UV-Vis сияқты заманауи әдістермен жан-жақты сипатталды. Сутек өндіру реакциялары арнайы жасалған күн симуляторы арқылы жүргізіліп, катализаторлардың фотокаталитикалық белсенділігі мен тұрақтылығы бағаланды. Нәтижелерге сәйкес, MoS-A320 үлгісі ең жоғары сутек түзілу белсенділігін (83 мл/сағ·г) және жоғары тұрақтылықты (93%) көрсетті. Бұл көрсеткіш платиналық катализаторлардың тиімділігіне жақын. Сонымен қатар, WOx катализаторлары салыстырмалы түрде төмен белсенділік көрсетті. Зерттеу нәтижелері Mo және W құрамды катализаторлардың қасиеттеріне синтез параметрлері мен термиялық өңдеудің айтарлықтай әсер ететінін көрсетті. Бұл жұмыс жасыл энергетика мен су электролизі жүйелері үшін тиімді, тұрақты және қолжетімді катализаторларды әзірлеу жолындағы маңызды қадам болып табылады. Бұл зерттеу Mo және W негізіндегі арзан, тиімді катализаторларды жобалауға жаңа мүмкіндіктер ұсынады.

Мұнай шламдары – мұнай өндіретін аймақтарда түзілетін зиянды қалдықтар. Мұнай шламының қалдықтарын өңдеу мұнай және мұнай-химия өнеркәсібі үшін өзекті мәселелердің бірі болыптабылады. Бұл мақалада мұнай шламдарын қайта өңдеу процессі кезінде жеңіл өнімдердің түзілуіне ультрадыбыстың әсері зерттелді. Зерттеу барысында, мұнай шламынан сапасы жоғары өнімдерді бөліп алу әдістері зерттелді. Мұнай шламын өңдеу үшін еріткіштер таңдалды. Еріткіштердің әсерін анықтау үшін еріткіш қолданбай, ультрадыбыстық өңдеу жүргізілді. Өңделген мұнай шламын айдау процесі 65°C-250°C температура аралығында Сокслет аппаратында жүргізілді. Экстракция процесінің сапасына температура, уақыт және еріткіштің қатынасы сияқты әртүрлі параметрлердің әсері анықталды. Газды хроматография әдісін қолдана отырып, әр түрлі еріткіштермен ерітілген мұнай шламын айдау кезінде алынған жеңіл көмірсутектердің құрамы анықталды. Алынған нәтижелерге байланысты, еріткіш ретінде 1:1 қатынастағы гептан:бензол және гептан:толуол қоспалары таңдалды. Сонымен қатар, мұнай шламының компоненттік құрамын газохроматографиялық зерттеулердің нәтижелері және еріткіштердің салыстырмалы талдауы ұсынылды. Жеңіл көмірсутектердің максималды шығымы 40,9%-ға, ароматты көмірсутектер 57,2%-ға жетті. Осыған байланысты, мұнай шламын мотор отындарын өндіру үшін шикізат ретінде қарастыруға болады. Ұсынылып отырған технология мұнай шламынан ұшқыш заттарды жоғалтпай тауарлық өнім алуға болатынын көрсетті. Сонымен қатар, осы процестің және алынған өнімдердің қоршаған ортаға зиян келтірмейтіні анықталды.

Таза және тұрақты энергияға жаһандық сұраныстың өсуі жағдайында радиоактивті химиялық элемент торийді ядролық отын ретінде пайдалану ерекше назар аударады. Бұл зерттеу жұмысы торий энергетикасында қолдану мақсатында құрамында торий бар тау-кен өндіретін өнеркәсіптік қалдықтарды өңдеу мүмкіндіктерін кешенді талдауға бағытталған. Зерттеу жұмысында монацит минералы алтын өндіру және сирек жер өнеркәсібінің үйінділерінде түзілетін торийдің негізгі көзі ретінде қарастырылады. ANSYS және COMSOL Multiphysics бағдарламалық кешендерін пайдалана отырып, торий реакторының белсенді аймағының математикалық модельдерін әзірлеуге бағытталған теориялық зерттеулер жүргізілді. Модельдер нейтрондардың тасымалдану процестерін, жылу алмасуды, салқындатқыш ағындарын және механикалық кернеулерді ескереді. Экологиялық тәуекелдерді азайту мақсатында қалдықтардан торий алудың физика-химиялық әдістері де зерттелді. Мақалада Қазақстандағы, оның ішінде Маңғыстау облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы және Солтүстік Қазақстан облысындағы перспективалық кен орындары анықталған торийдің геологиясы мен қоры туралы нақты геологиялық және минералогиялық деректер келтірілген. Зерттеу нәтижелері Қазақстан Республикасында торий энергетикасын дамытудың жоғары технологиялық және экологиялық орындылығын атап көрсетеді және торий негізіндегі төртінші буындағы реакторларды енгізудің тұжырымдамалық және ғылыми негізін жасайды.

Мақалада купрат-ванадат-манганит LaLi₂CuVMnO_7.5 қосылысының синтезі, рентгенографиялық және термодинамикалық зерттеулерінің нәтижелері ұсынылған. Керамикалық технологияны қолдана отырып, жаңа LaLi₂CuVMnO_7.5 купрат-ванадат-манганиті синтезделді. Құрылымдық талдау рентгендік дифракция (РФА) әдісімен жүргізілді. Рентгенограммаларды индицирлеу аналитикалық әдіспен орындалды. Пикнометриялық тығыздықтар 1 (бір) мл көлемді шыны пикнометрлерде 3 (үш) рет анықталып, деректердің орташа мәндері есептелді. Нәтижелер LaLi₂CuVMnO_7.5 қосылысының тор параметрлері: а=14,01 ± 0,01 Å; Z=4; V^o=2747,18 ± 0,03 ų; V^o_эл.ұяш.=686,87 ± 0,87 ų, ρ_рент.=4,27 және ρ_пикн.=4,26 ± 0,005 г/см³ кубтық сингонияда кристалданатынын көрсетеді. ИТ-С-400 сериялық калориметрінде 298.15–673 К аралығында LaLi₂CuVMnO_7.5 жылу сыйымдылығының температураға тәуелділігі зерттелді. Құралдың калибрлеуі жылуөлшегіштің жылу өткізгіштігін анықтау негізінде жүзеге асырылды. Осы мақсатта мыс үлгісімен және бос ампуламен эксперименттер жүргізілді. Әр температурада (25 К сайын) бес параллель тәжірибе орындалып, нәтижелері математикалық статистика әдістерімен орташа есептеліп өңделді. Құрылғы жұмысы α-Al₂O₃-тың жылу сыйымдылығын анықтау арқылы тексерілді. Тәжірибелік деректер негізінде температураға тәуелділікті сипаттайтын теңдеулер анықталды. Анықталғандай, LaLi2CuVMnO7.5 348 К температурада λ-тәрізді әсерге ұшырайды, бұл, шамамен, II-текті фазалық ауысуға қатысты болуы мүмкін. Есептік әдіспен зерттелген купрат-ванадат-манганитінің H°(T) - H°(298,15), S°(T), Ф**(Т) термодинамикалық функцияларының мәндері бағаланды. Зерттеу нәтижелері осы қосылыстың электрфизикалық қасиеттерін әрі қарай зерттеу үшін маңызды болып табылады, сондай-ақ құнды физика-химиялық қасиеттерді болжау және LaLi₂CuVMnO_7.5 зертханалық тәжірибелік үлгісін паспорттау үшін қызығушылық тудырады. 

Мақалада титан тетрахлориді өндіру процесінде түзілетін өнеркәсіптік қалдықтарды ниобийді бөліп алу мақсатында өңдеу нәтижелері келтірілген. Зерттеуге үш түрлі ниобий бар өнімдер: титанды хлоратордың шламы, шаң камерасының возгоны және тұзды ваннасы бар шаң ұстау камерасынан алынған балқытылған шлак алынды. SEM-EDS, XRF және XRD әдістері арқылы олардың химиялық және фазалық құрамы зерттелді. Ниобий негізінен қиын еритін оксидтер мен күрделі қосылыстар түрінде анықталды. HSC Chemistry бағдарламалық кешенін қолдана отырып жүргізілген термодинамикалық модельдеу ниобийдің хлоридтерге дейін хлорлану мүмкіндігін және оның жоғары тұрақтылығын растады. Су және дәстүрлі қышқылдармен (HCl, H₂SO₄) жүргізілген сілтісіздендіру кезінде ниобийдің алыну дәрежесі 26 %-дан аспады, ал HF ерітінділерін қолдану кезінде бұл көрсеткіш 53 %-ға дейін жетті. Зерттеу нәтижелері бойынша ниобийді тиімді бөліп алуға мүмкіндік беретін оңтайлы параметрлер анықталды. Ұсынылған тәсіл сирек кездесетін металдарды өндіріске тартуға және титанды өндіру қалдықтарының қоршаған ортаға әсерін азайтуға ықпал етеді.

Қазіргі заманда ғылым мен техника қарқынды дамып, қоршаған орта мен табиғи ресурстарды сақтау мәселесі өзекті бола түсуде. Бұл тұрғыда экологиялық таза, жаңартылатын және жоғары тиімділігі бар материалдарға сұраныс артып келеді. MXene және наноцеллюлоза – соңғы онжылдықта үлкен ғылыми қызығушылық тудырған екі перспективті наноматериал. Бұл материалдардың құрылымдық ерекшеліктері, химиялық және физикалық қасиеттері, сондай-ақ көпфункциялы қолдану мүмкіндіктері оларды әртүрлі салаларда тиімді пайдалануға жол ашады.
MXene – MAX-фазалардың селективті травмалау нәтижесінде алынатын екіөлшемді материал. Оның жоғары өткізгіштігі, гидрофильділігі, термиялық және химиялық тұрақтылығы, сондай-ақ модификацияға икемділігі арқасында ол су тазарту, энергия сақтау, электроника, сенсорлар мен биомедицина салаларында кеңінен зерттеліп келеді. Наноцеллюлоза – өсімдік тектес целлюлозадан алынатын экологиялық таза және биологиялық ыдырайтын материал. Ол жоғары механикалық беріктігі, беттік ауданы және химиялық тұрақтылығы арқылы медицина, тағам өнеркәсібі, орау технологиясы және нанокомпозиттер өндірісінде үлкен әлеуетке ие.
Бұл мақалада екі материалдың алыну әдістері (мысалы, MXene үшін HF немесе LiF/HCl арқылы күйдірмелеу, ал наноцеллюлоза үшін қышқылдық гидролиз, механикалық және ферментативті өңдеу), морфологиялық және құрылымдық сипаттамалары жан-жақты талданады. Сонымен қатар, олардың жеке және біріктірілген түрде қолданылу мүмкіндіктері, әсіресе нанокомпозиттер мен мембраналық құрылымдарда қолдану жолдары қарастырылады. Зерттеу нәтижелері бұл материалдардың өзара үйлесімділігі мен жоғары функционалдығын көрсете отырып, оларды келешектегі экологиялық және техногендік мәселелерді шешуге бағытталған жасыл технологиялардың ажырамас бөлігі ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

Қоршаған ортада пластик қалдықтарының шектен тыс жиналуы экологиялық жағынан қауіпсіз және ыдырайтын орауыш материалдарын жасауға деген жаһандық қызығушылықты арттырды. Биологиялық ыдырайтын полимерлердің ішінде өсімдік тектес целлюлоза мен оның микробтық аналогы – бактериалды целлюлозадан (БЦ) алынатын биопластиктер жаңартылатындығы, ыдырайтындығы және қолайлы механикалық қасиеттері арқасында ерекше назар аудартып отыр. Алайда, олардың практикалық қолданылуы гидрофильділігі мен сыртқы орта әсерлеріне сезімталдығы сияқты мәселелермен шектеледі. Бұл кемшіліктерді жою үшін соңғы зерттеулерде полисахаридтер құрылымын ковалентті емес әрекеттесулер (мысалы, сутектік байланыстар, иондық айқас байланыстар) және ковалентті модификациялар (мысалы, трансэтерификация) арқылы түрлендіру жолдары қарастырылуда. Мұндай тәсілдер материалдардың механикалық беріктігін, икемділігін және суға төзімділігін едәуір арттыра алады. Осы шолуда полисахарид негізіндегі биопластиктерді жетілдіруге бағытталған соңғы ғылыми жетістіктер талданып, физикалық және химиялық модификацияларды біріктіру арқылы олардың жұмыс сипаттамаларын жақсарту мүмкіндіктері қарастырылады. Әсіресе бактериалды целлюлоза, лапонит, хитозан және май қышқылының эфирлерінен тұратын гибридті жүйелердің синергетикалық әсеріне ерекше көңіл бөлінеді. Жалпы алғанда, ковалентті емес және ковалентті модификацияларды біріктіру – келешегі зор тұрақты орауыш материалдарын жасау үшін тиімді стратегия ретінде қарастырылады.

MXene – өтпелі металдардың екі өлшемді карбидтері мен нитридтеріне жататын перспективалы материалдар класы. Олар жоғары электр өткізгіштік, үлкен беттік аудан, гидрофильділік және беткі құрамының икемділігі сияқты бірегей қасиеттердің үйлесімі арқасында кең ғылыми қызығушылыққа ие. Бұл қасиеттер MXene-ді энергия сақтау, сенсорлар, электрокатализ, сүзгілеу және қоршаған ортаны тазарту салаларында қолдануға мүмкіндік береді. Дегенмен, тотығуға бейімділік пен ұзақ мерзімді тұрақтылықтың жеткіліксіздігі оларды практикалық қолдануда шектейтін маңызды факторлар болып табылады.
Осы шектеулерді еңсеру мақсатында кремнийге негізделген модификациялар – атап айтқанда Si, SiO₂ және SiOx қолдану – MXene құрылымының тұрақтылығын арттырудың тиімді стратегиясы ретінде ұсынылуда. Бұл шолу кремнийқұрамды компоненттерді пайдалану арқылы жүзеге асырылатын функционализация әдістерін талдайды. Олардың қатарына сол-гель синтезі, Штебер әдісі, газ фазасындағы химиялық тұндыру (CVD), атом қабатын тұндыру (ALD) және бүрку тәсілдері жатады.
Кремниймен модификациялау материалдардың тотығуға төзімділігін, термиялық тұрақтылығын, беттік ауданын және композиттермен үйлесімділігін жақсартады. Мұндай жақсартылған қасиеттер кремнийлі MXene-дердің литий- және алюминий-ионды аккумуляторлар, суперконденсаторлар, сенсорлар мен катализаторлардағы өнімділігін арттырады. Сонымен қатар, олардың фотокатализ бен зиянды заттарды адсорбциялау қабілеті қоршаған ортаны қорғау технологияларында қолдануға мүмкіндік береді. Бұл шолу болашақта MXene материалдарын көпфункциялы жүйелерге біріктірудің тұрақты әрі масштабталатын әдістерін де қарастырады.

Бұл мақалада май өнеркәсібінің шағын кәсіпорындарында мақсары дәнін өңдеуге арналған технологиялық желі ұсынылды, онда өңдеудің заманауи физикалық әдістерін қолдана отырып, прогрессивті процестерді жүзеге асыратын тиімділігі жоғары жабдықтар пайдаланылды. Ұсынылған жабдықтын ерекшелігі – жоғары сапалы және биологиялық құнды өнім алуды қамтамасыз ететін мақсары дәндерін бір аппаратта бір мезгілде қауыздау мен престеу процесстерін жүргізуге мүмкіндік береді.
Престеуге жіберілген мақсары дәндерінің гранулометриялық құрамын, сондай-ақ бастапқы өнімнің ылғалдылығының престеу дәрежесіне әсерін анықтау бойынша зерттеулер жүргізілді. Графикалық тәуелділіктерді талдай отырып, мақсары дәндерінің оңтайлы ылғалдылығы 8 – 10% диапазонында белгіленді, бұл майдың ең аз қалдық майлылығын, демек, майдың ең көп шығымын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, мақсары дәндеріне қауыз қосу майдың қалдық мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді, бұл соңғы сығу кезінде майдың қалдық майы бар күнжараны 6% - ға дейін алуға мүмкіндік береді.
Осылайша, мақсары дәндерін өңдеуге арнлаған әзірленген технологиялық желі дайын өнімнің материал сыйымдылығының, энергия тұтынуының, сапасы мен тұтынушылық құндылығының көрсеткіштерін өзгеріссіз сақтай отырып, престеу әдісімен майдың шағын сериялы өндірісінде операцияларды жеңілдетуді қамтамасыз етеді.