БУ МАНСУР ҼЛ-МАТУРИДИ КЕЗЕҢІНДЕГІ МАУАРАННАХР АЙМАНДАҒЫ САЯСИ- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҼНЕ ДІНИ АХУАЛ

   Мақалада имам Матуриди ӛмір сүрген Мауараннахр аймағының саяси, экономикалық және діни ахуалына талдау жасалады. Аталмыш аймақтың сол кезеңдегі Ислам әлемінің ӛзге аймақтарымен салыстырғанда ақыл-ой мен пәлсапаға басымдық беруі мен жүйелі білім беретін медреселердің дәл сол жерде пайда болуының алғышарттары мен түпкі себептері айқындалады. Сонымен қатар «әһлі хадис» пен «әһлі рай» секілді екі танымның ӛзара ішкі тартысының саяси себептері зерделеніп, Мауараннахр аймағында «әһлі рай» танымының басым болу себептері зерттеледі.
   Нәтижеде олар халифат орталығы саналатын Бағдат және Басра шаһарларынан шеттеп, шалғай аймақтарға кетуге мәжбүр болды. Міне осылайша, биліктен теперіш кӛріп, бас сауғалаған мұғтазилалардың басым кӛпшілігі Хорасан және Мауараннахр аймағын пана тұтып, ӛз ілімдерін осы аймақтарға жая бастады. Солардың бірі имам Матуридимен пікір таластырып, оның пікірлерін терістеу мақсатында қалам тартқан мұғтазили ғалымы Әбу әл­Қасым әл­Бәлһи Матуридидің туған жері Самарқанда Самани билігінің қоластында қызмет еткен. Әсілі,
мұғтазилалардың фиқһта ханафи мазхабын ұстануы, олардың ханафилер арасында тұрақтап қалуына мүмкіндік берді.

1. ҽл-Матуриди, Ҽбу Мансур Мухаммад ибн Мухаммад. Тҽ‘уилҽт ҽһл ҽс-суннҽ / тахқиқ М. Бҽсҽллум. ‒ Бейрут: Дар ҽл-кутуб ҽл-‛илмия, 2005. ‒ Т. 1-10. ‒ 638 с. 30 б.

2. Ак A. Büyük Türk Alimi Maturidi ve Maturidilik. ‒ İstanbul: Bayrak matbaası, 2008. ‒ 216 s. 28 б.

3. Kutlu Sönmez. İmam Maturidi ve Maturidilik. – Ankara: OTTO, 2011. – S. 23 б.

4. ҽл-Матуриди, Ҽбу Мансур Мухаммад ибн Мухаммад. Тҽ‘уилҽт ҽһл ҽс-суннҽ / тахқиқ М. Бҽсҽллум. ‒ Бейрут: Дар ҽл-кутуб ҽл-‛илмия, 2005. ‒ Т. 1-10. ‒ 638 с. 28 б.

5. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. ‒ М.: Наука, 1963. ‒ Т. 1. ‒ 763 с. 76 б.

6. Ибн Йахйа. Шарх жумҽл усул ҽд-дин. ‒ İstanbul: Suleymaniye kütüphanesi, Şehid Ali Paşa böl., elyazma № 1648., ‒ 169 п. Ⅱ, 161 б.